ئەفسانە و خوڕافه‌ی عه‌زابی قه‌بر
نووسینی: فیدا مورادخان
ته‌لقینی مردوو له‌ناو قه‌بر و سێ پرسیاره بێ ته‌ركه‌كه‌ی دوو فریشته‌ی ڕه‌ش و شین به‌ناوی نه‌كیر و مونكه‌ر و وێكهاتنه‌وه‌ی قه‌بر و ماره سه‌ر ئه‌صله‌عه‌كه و لێدان و كوتانی ناو قه‌بر هه‌ر له‌یه‌كه‌مین قۆناغی پاش مردن، یه‌كێكه له‌و دیمه‌ن و قۆناغانه‌ی كه مسوڵمانان لێی تۆقاون.
سه‌ره‌تا ته‌لقینی مردوو له‌ناو گۆڕ هه‌ر به پێی زانایانی ئه‌هلی حه‌دیس له سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر كه به ده‌یان كه‌س ده‌مردن و ده‌كوژران كه‌س ته‌لقین نه‌دراوه و شتێك نه‌بووه به‌ناوی ته‌لقینی مردوو. به‌ڵكو حه‌دیسێكی زه‌عیفی له‌سه‌ره كه خودی زانایانی ئه‌هلی حه‌دیس قسه‌یان له‌سه‌ر كردووه و به زه‌عیفیان داناوه. واتا ئه‌و ڕێوڕه‌سمه‌ی ئێستا ده‌بینن له كاتی ناشتنی مردوو و ته‌لقین شتێكی زیادكراوه، بگره وه‌كو قۆپییه دێته به‌رچاو، كاتێك مردوو له‌ناو قه‌بره و یه‌كێكیش له ژیان وه‌ڵامی پرسیاره‌كانی بۆ كه‌شف ده‌كات:
أخرجه الطبرانى فى ” الكبير ” عن سعيد بن عبد الله الأودى قال: ” شهدت أبا أمامة الباهلى وهو فى النزع ، فقال: إذا أنا مت فاصنعوا بى كما أمر رسول الله صلى الله عليه وسلم فقال: إذامات أحد من إخوانكم فسويتم التراب عليه , فليقم أحدكم على رأس قبره ثم ليقل: يا فلان ابن فلان بن فلانة فإنه يسمع ولا يجيب , ثم يقول يا فلان بن فلانة , فإنه يستوى قاعدا ثم يقول: يا فلان بن فلانة فإنه يقول: أرشدنا رحمك الله , ولكن لا تشعرون , فليقل: اذكر ما خرجت عليه من الدنيا شهادة: أن لا إله إلا الله , وأن محمدا عبده ورسوله , وأنك رضيت بالله ربا , وبالإسلام دينا , وبمحمد نبيا , وبالقرآن إماما , فإن منكرا ونكيرا يأخذ كل واحد منهما بيد صاحبه ويقول: انطلق بنا ما نقعد عند من لقن حجته , فيكون الله حجيجه دونهما , قال رجل: يا رسول الله فإن لم يعرف أمه؟ قال: فينسبه إلى حواء: يا فلان بن حواء “.
قال الهيثمى: ” وفيه من لم أعرفه جماعة “.وأما الحافظ فقال فى ” التلخيص “بعد أن عزاه للطبرانى: ” وإسناده صالح , وقد قواه الضياء فى أحكامه , وليت شعرى كيف يمكن أن يكون مثل هذا الحديث صالحا ثابتا , ولا أحد من السلف الأول يعمل به؟ ! وقد قال النووى فى ” المجموع “والعراقى فى ” تخريج الإحياء ” : ” إسناده ضعيف “.وقال ابن القيم فى ” زاد المعاد “: ” حديث لا يصح “(1).
زیاتر له سێزده ساڵی پێغه‌مبه‌رایه‌تی و هاتنی ئیسلام خه‌ڵك ده‌مردن و ده‌كوژران و ده‌نێژران، شتێك نه‌بوو به‌ناوی عه‌زابی قه‌بر و پرسیاری نه‌كیر و مونكه‌ر. ئه‌صل و سه‌رچاوه‌ی عه‌زابی قه‌بر له سێ چوار ڕیوایەت هاتووه به‌م شێوه‌یه:
بوخاری ده‌گێڕێته‌وه و ده‌ڵێت: ئافره‌تێكی جووله‌كه هاته لای عائیشه و پێیگوت: خودا له عه‌زابی قه‌بر بتپارێزێت. عائیشه‌ش پرسیاری له پێغه‌مبه‌ر كرد و گوتی: چما خه‌ڵك له‌ناو قه‌بر عه‌زاب ده‌درێن؟ پێغه‌مبه‌ریش گوتی: په‌نا به‌خوا له‌م قسه‌یه.
10499 – حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْلَمَةَ، عَنْ مَالِكٍ، عَنْ يَحْيَى بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ عَمْرَةَ بِنْتِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ عَائِشَةَ، زَوْجِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: أَنَّ يَهُودِيَّةً جَاءَتْ تَسْأَلُهَا، فَقَالَتْ لَهَا: أَعَاذَكِ اللَّهُ مِنْ عَذَابِ القَبْرِ، فَسَأَلَتْ عَائِشَةُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: أَيُعَذَّبُ النَّاسُ فِي قُبُورِهِمْ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «عَائِذًا بِاللَّهِ مِنْ ذَلِكَ»(2)
له‌م حه‌دیسه ڕاشكاوانه ده‌ڵێت پێغه‌مبه‌ر په‌نا ده‌باته به‌ر خودا له قسه‌یه‌ك كه باسی هه‌بوونی عه‌زابی قه‌بر بكات و عائیشه‌ش شتی وه‌های نه‌بیستووه و نه‌زانیوه بۆیه به سه‌رسوڕمانه‌وه پرسیار له پێغه‌مبه‌ر ده‌كات.
ئه‌وجاره له صه‌حیحی موسلیم ده‌ڵێت: ئافره‌تێكی جووله‌كه به عائیشه ده‌ڵێت: ئایا ده‌زانی ئێوه له‌ناو قه‌بر تاقیده‌كرێنه‌وه؟ عائیشه ده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ر شپره‌زه بوو و گوتی: به‌ڵكو جووله‌كه تاقیده‌كرێنه‌وه. پاش ماوه‌یه‌كی پێچوو ئینجا پێغه‌مبه‌ر گوتی: ئایا ده‌زانی وه‌حیم بۆ هاتووه كه ئێوه له‌ناو قه‌بر تاقیده‌كرێنه‌وه:
123 – (5844) حَدَّثَنَا هَارُونُ بْنُ سَعِيدٍ، وَحَرْمَلَةُ بْنُ يَحْيَى – قَالَ هَارُونُ: حَدَّثَنَا وَقَالَ حَرْمَلَةُ: – أَخْبَرَنَا ابْنُ وَهْبٍ، أَخْبَرَنِي يُونُسُ بْنُ يَزِيدَ، عَنِ ابْنِ شِهَابٍ، قَالَ: حَدَّثَنِي عُرْوَةُ بْنُ الزُّبَيْرِ، أَنَّ عَائِشَةَ قَالَتْ: دَخَلَ عَلَيَّ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَعِنْدِي امْرَأَةٌ مِنَ الْيَهُودِ، وَهِيَ تَقُولُ: هَلْ شَعَرْتِ أَنَّكُمْ تُفْتَنُونَ فِي الْقُبُورِ؟ قَالَتْ: فَارْتَاعَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَقَالَ: «إِنَّمَا تُفْتَنُ يَهُودُ» قَالَتْ عَائِشَةُ: فَلَبِثْنَا لَيَالِيَ، ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «هَلْ شَعَرْتِ أَنَّهُ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّكُمْ تُفْتَنُونَ فِي الْقُبُورِ؟» قَالَتْ عَائِشَةُ: «فَسَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، بَعْدُ يَسْتَعِيذُ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ»(3).
سه‌یربكه‌ن لێره‌دا پێغه‌مبه‌ر ڕێك قسه‌ی پیره‌ژنه جووله‌كه‌كه دووباره ده‌كاته‌وه. ئیدی له‌م كاته‌دا هاتنی وه‌حی چ سودێكی هه‌یه كه پێشتر زانراوه مردوو عه‌زاب ده‌درێت. وه‌حی ده‌بێت شتێكی نوێی پێبێت. نه‌ك سه‌ره‌تا نكۆڵی له شتێك بكات و دواتریش هه‌مان شت دووباره‌بكاته‌وه. به پێی ئه‌م ڕیوایه‌تانه پێغه‌مبه‌ر به‌یارمه‌تی وه‌حی شتێك بۆ خه‌ڵك باسده‌كات كه پیره‌ژنێكی جووله‌كه‌ش پێشتر ده‌یزانی.
له ڕیوایه‌تێكی تر هه‌ر له‌ناو صه‌حیحی موسلیم ئه‌مجاره ده‌ڵێت: دوو پیره‌ژنی جووله‌كه هاتنه لام و گوتیان: مردووان له ناو قه‌بر عه‌زاب ده‌درێن. عائیشه ده‌ڵێت: منیش ئه‌وانم به درۆخسته‌وه و نه‌متوانی باوه‌ڕیان پێبكه‌م. ئینجا له پێغه‌مبه‌رم پرسی و پێغه‌مبه‌ریش گوتی: به‌ڵێ دوو پیره‌ژنه‌كه ڕاستده‌كه‌ن مردووان عه‌زاب ده‌درێن، به‌جۆرێك ئاژه‌ڵان گوێیان لێده‌بێت:
125 – (5866) حَدَّثَنَا زُهَيْرُ بْنُ حَرْبٍ، وَإِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، كِلَاهُمَا عَنْ جَرِيرٍ، قَالَ زُهَيْرُ: حَدَّثَنَا جَرِيرٌ، عَنْ مَنْصُورٍ، عَنْ أَبِي وَائِلٍ، عَنْ مَسْرُوقٍ، عَنْ عَائِشَةَ، قَالَتْ: دَخَلَتْ عَلَيَّ عَجُوزَانِ مِنْ عُجُزِ يَهُودِ الْمَدِينَةِ، فَقَالَتَا: إِنَّ أَهْلَ الْقُبُورِ يُعَذَّبُونَ فِي قُبُورِهِمْ، قَالَتْ: فَكَذَّبْتُهُمَا وَلَمْ أُنْعِمْ أَنْ أُصَدِّقَهُمَا، فَخَرَجَتَا وَدَخَلَ عَلَيَّ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَقُلْتُ لَهُ: يَا رَسُولَ اللهِ إِنَّ عَجُوزَيْنِ مِنْ عُجُزِ يَهُودِ الْمَدِينَةِ دَخَلَتَا عَلَيَّ، فَزَعَمَتَا أَنَّ أَهْلَ الْقُبُورِ يُعَذَّبُونَ فِي قُبُورِهِمْ، فَقَالَ: «صَدَقَتَا، إِنَّهُمْ يُعَذَّبُونَ عَذَابًا تَسْمَعُهُ الْبَهَائِمُ» قَالَتْ: «فَمَا رَأَيْتُهُ، بَعْدُ فِي صَلَاةٍ إِلَّا يَتَعَوَّذُ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ»(4).
سه‌رنج بده‌ن سه‌ره‌تا ڕیوایه‌ته‌كه گوتی: یه‌ك پیره‌ژن بوو، كه‌چی له‌م ڕیوایه‌ته بووه دوو پیره‌ژن، سه‌ره‌تا پێغه‌مبه‌ر و عائیشه نكۆڵی له عه‌زابی ناو قه‌بر ده‌كه‌ن و باوه‌ڕی پێناكه‌ن. كه‌چی له‌م ڕیوایه‌ته عائیشه باوه‌ڕناكات و پێغه‌مبه‌ر باوه‌ڕیان پێده‌كات.
ئه‌مجاره له ڕیوایه‌تێكی تر له موسنه‌دی ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نبه‌ڵ ده‌ڵێت: ئافره‌ته جووله‌كه‌كه خزمه‌تكاری عائیشه‌یه و به عائیشه‌ی گوتووه: خودا له عه‌زابی قه‌بر بتپارێزێت و عائیشه‌ش پرسیاری له پێغه‌مبه‌ر كردووه ئایا له‌ناو قه‌بر عه‌زاب هه‌یه؟ پێغه‌مبه‌ریش ده‌ڵێت: نه‌خێر، بۆ؟ عائیشه ده‌ڵێت: ئه‌م ئافره‌ته جووله‌كه‌یه هه‌ركاتێك چاكه‌یه‌كی له‌گه‌ڵ بكه‌م ده‌ڵێت: خودا له عه‌زابی قه‌بر ڕزگارت بكات. پێغه‌مبه‌ر گوتی: جووله‌كه درۆ ده‌كه‌ن، ئه‌وان زیاتر درۆ به‌ده‌می خوداوه ده‌كه‌ن. هیچ عه‌زابێك نییه تا ڕۆژی قیامه‌ت. عائیشه ده‌ڵێت: ماوه‌یه‌كی پێچوو جارێكیان پێغه‌مبه‌ر چاوی سور هه‌ڵگه‌ڕابوو و گوتی: خۆتان له عه‌زابی قه‌بر بپارێزن چونكه عه‌زابی قه‌بر حه‌قه:
245200 – حَدَّثَنَا هَاشِمٌ، قَالَ: حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ سَعِيدٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا سَعِيدٌ، عَنْ عَائِشَةَ، أَنَّ يَهُودِيَّةً كَانَتْ تَخْدُمُهَا، فَلَا تَصْنَعُ عَائِشَةُ إِلَيْهَا شَيْئًا مِنَ الْمَعْرُوفِ، إِلَّا قَالَتْ لَهَا الْيَهُودِيَّةُ: وَقَاكِ اللهُ عَذَابَ الْقَبْرِ، قَالَتْ: فَدَخَلَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَيَّ، فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللهِ، هَلْ لِلْقَبْرِ عَذَابٌ قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ؟ قَالَ: ” لَا، وَعَمَّ ذَاكَ؟ ” قَالَتْ: هَذِهِ الْيَهُودِيَّةُ لَا نَصْنَعُ إِلَيْهَا مِنَ الْمَعْرُوفِ شَيْئًا، إِلَّا قَالَتْ: وَقَاكِ اللهُ عَذَابَ الْقَبْرِ، قَالَ: ” كَذَبَتْ يَهُودُ، وَهُمْ عَلَى اللهِ عَزَّ وَجَلَّ أَكْذَبُ، لَا عَذَابَ دُونَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ “، قَالَتْ: ثُمَّ مَكَثَ بَعْدَ ذَاكَ مَا شَاءَ اللهُ أَنْ يَمْكُثَ، فَخَرَجَ ذَاتَ يَوْمٍ نِصْفَ النَّهَارِ مُشْتَمِلًا بِثَوْبِهِ، مُحْمَرَّةً عَيْنَاهُ، وَهُوَ يُنَادِي بِأَعْلَى صَوْتِهِ: ” أَيُّهَا النَّاسُ، أَظَلَّتْكُمُ الْفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ، أَيُّهَا النَّاسُ، لَوْ تَعْلَمُونَ مَا أَعْلَمُ بَكَيْتُمْ كَثِيرًا وَضَحِكْتُمْ قَلِيلًا، أَيُّهَا النَّاسُ، اسْتَعِيذُوا بِاللهِ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ، فَإِنَّ عَذَابَ الْقَبْرِ حَقٌّ(5).
له‌م ڕیوایه‌ته سه‌ره‌تا پێغه‌مبه‌ر نه‌ك هه‌ر نكۆڵی له عه‌زابی قه‌بر ده‌كات به‌ڵكو ده‌ڵێت: ئه‌وه درۆیه و شتێك نییه به‌ناوی عه‌زابی قه‌بر تا ڕۆژی قیامه‌ت.
پاش زیاتر له سێزده ساڵ ئینجا دووپیره‌ژنی جووله‌كه عائیشه و پێغه‌مبه‌ر فێرده‌كه‌ن كه عه‌زابی قه‌بر هه‌یه. هه‌ردووكیان پێشتر شتێكیان له‌و باره‌یه‌وه نه‌بیستووه. به‌ڵام به فه‌زڵی ئه‌و دوو پیره‌ژنه پێغه‌مبه‌ری خودا و عائیشه‌ی دایكی ئیمانداران له كۆتاییه‌كه‌ی حه‌قیقه‌تێكی گه‌وره‌یان بۆ ئاشكرا بوو ئه‌ویش عه‌زابی قه‌بره.
عه‌زابی قه‌بر یه‌كه‌م وێستگه و ترسناكترین قۆناغی دوای مردنه، ده‌ی كه‌وایه چۆن له قورئاندا له باره‌ی عه‌زابی قه‌بر شتێكی باس نه‌كردووه؟ له ته‌واوی قورئان بگه‌ڕێ له هه‌ر شوێنێك باسی قه‌بر بكات باسی عه‌زاب ناكات و له هه‌ر شوێنێكیش باسی عه‌زاب بكات و باسی قه‌بر ناكات. به‌ڵكو جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كاته‌وه كه ته‌نها له ڕۆژی قیامه‌ت سزا و پاداشت و دادگایی كردن هه‌یه.
هه‌روه‌ها جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ش ده‌كاته‌وه كه پێغه‌مبه‌ر هیچ شتێك له‌باره‌ی غه‌یب نازانێت و فه‌رمان به پێغه‌مبه‌ریش ده‌كات كه بڵێت: منیش نازانم چاره‌نووسی من و ئێوه چۆن ده‌بێت، بۆ نمونە:
(قُلْ مَا كُنْتُ بِدْعًا مِنَ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلَا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ وَمَا أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ). الأحقاف:9.
هه‌روه‌ك لێره‌شدا ده‌ڵێت: پاداشت و سزا له ڕۆژی قیامه‌ته: (كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ) ال عمران: 185.
ڕاشکاوانە دەڵێت پاداشت و سزا لە ڕۆژی دواییە(یوم القیامة)، نەک لەناو گۆڕ (في القبور).
چ جای ئه‌وه‌ی پێغەمبەر ته‌فاصیلی ناو گۆڕ بزانێت و پرسیاره‌كانیش كه‌شف بكات و ڕه‌نگی دوو فریشته‌كه‌ش بزانێت كه ڕه‌ش و شینن. هەموو ئەم باسانە پرسگەلێکی غەیبین، بە دەقی صەحیح و صریحی قورئانیش پێغەمبەر غەیب نازانێت.
هه‌رچی له‌باره‌ی ماره سه‌ر ئه‌صله‌عه‌كه هاتووه، گوایه مارێكی سه‌ر كه‌چه‌ڵ دێت له‌ناو قه‌بر خۆی له مردوو ده‌ئاڵێنێت، ئه‌وه ئه‌صل و ئه‌ساسی نییه و درۆ و خوڕافه‌یه. بۆ چما ماری قژلول و ماری به كه‌زی هه‌یه تاوه‌كو ماری سه‌ركه‌چه‌ڵ هه‌بێت؟!.
یان ده‌ڵێن: كاتێك مردوو ده‌خرێته ناو قه‌بر زه‌وی خۆی لێكده‌دات. ئه‌م خۆلێكدانه‌ی زه‌وی بۆ هه‌موو كه‌سێكه به منداڵ و پیر و ژن و پیاو و چاك و خراپ. ته‌نانه‌ت منداڵی بچوكیش له‌م عه‌زابه ڕزگاری نابێت. وه‌ك له ڕیوایه‌ت هاتووه ده‌ڵێت: قه‌بر خۆی لێكده‌داته‌وه، ئه‌گه‌ر كه‌سێك لێی ڕزگار بێت ئه‌وا سه‌عدی كوڕی معاذ لێی ڕزگار ده‌بوو:
242833 – حَدَّثَنَا يَحْيَى، عَنْ شُعْبَةَ، حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، وَابْنُ جَعْفَرٍ، حَدَّثَنَا شُعْبَةُ، عَنْ سَعْدِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ نَافِعٍ، قَالَ ابْنُ جَعْفَرٍ: عَنْ إِنْسَانٍ، عَنْ عَائِشَةَ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: ” إِنَّ لِلْقَبْرِ ضَغْطَةً، وَلَوْ كَانَ أَحَدٌ نَاجِيًا مِنْهَا نَجَا مِنْهَا سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ(6).
سه‌عدی كوڕی معاذ ئه‌و كه‌سه‌یه وه‌ك له صه‌حیحی بوخاری و موسلیم هاتووه ده‌ڵێن: عه‌رشی خودا له‌گه‌ڵ مردنی سه‌عد له‌رزی. سه‌یره عه‌رشی خودا بۆ پێغه‌مبه‌ران نه‌له‌رزی، كه‌چی بۆ سه‌عد ده‌له‌رزی. باشه ئه‌وه عه‌رشی خودا له‌رزی، ئه‌دی خودا چی به‌سه‌ر دێت كه عه‌رشی بله‌رزێت؟!.
سه‌عد ئه‌و كه‌سه‌یه وه‌ك له صه‌حیحی بوخاری هاتووه: بڕیاری دا هه‌موو دیله‌كانی به‌نو قریظه بكوژرێن و كچ و ژن و منداڵه‌كانیشیان بكرێنه كه‌نیزه‌ك و كۆیله.
وه‌ك له صه‌حیحی بوخاری هاتووه صه‌حابه‌یه‌ك به‌ناوی البراء، كاتێك گوێی له‌م حه‌دیسه ده‌بێت كه باسی له‌رزینی عه‌رشی خودا بۆ سه‌عد ده‌كات، به گاڵته‌وه ده‌ڵێت: سیسه‌م له‌گه‌ڵ مردنی سه‌عد له‌رزی:
38033 – حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ المُثَنَّى، حَدَّثَنَا فَضْلُ بْنُ مُسَاوِرٍ، خَتَنُ أَبِي عَوَانَةَ، حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ، عَنِ الأَعْمَشِ، عَنْ أَبِي سُفْيَانَ، عَنْ جَابِرٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ، سَمِعْتُ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، يَقُولُ: «اهْتَزَّ العَرْشُ لِمَوْتِ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ»، وَعَنِ الأَعْمَشِ، حَدَّثَنَا أَبُو صَالِحٍ، عَنْ جَابِرٍ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، مِثْلَهُ، فَقَالَ رَجُلٌ: لِجَابِرٍ، فَإِنَّ البَرَاءَ يَقُولُ: اهْتَزَّ السَّرِيرُ، فَقَالَ: إِنَّهُ كَانَ بَيْنَ هَذَيْنِ الحَيَّيْنِ ضَغَائِنُ، سَمِعْتُ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، يَقُولُ: «اهْتَزَّ عَرْشُ الرَّحْمَنِ لِمَوْتِ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ»(7).
ته‌نانه‌ت منداڵی بێتاوان و گوناحیش له عه‌زابی خۆلێكدانه‌وه‌ی زه‌وی ڕزگاریان نابێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌م ڕیوایه‌ته ده‌ڵێت: (لَوْ أَفْلَتَ أَحَدٌ مِنْ ضَمَّةِ القَبْرِ لَأَفْلَتَ هَذَا الصَبِيُّ)(8).
ئینجا دوو فریشته ڕه‌ش و شینه‌كه كه ناویان نه‌كیر و مونكه‌ره ( وەک نه‌دی و بدی لە کوردەواری)، هه‌ردووكیش ناویان عه‌ره‌بییه. ده‌بێت پێش ئه‌وه‌ی عه‌ره‌ب دروست بكرێن، ئه‌و دوو فریشته چ ناوێكیان هه‌بووبێت؟. پاشان سێ پرسیارت لێده‌كه‌ن: خودات كێیه و پێغه‌مبه‌رت كێیه و ئایینت چییه.
كه‌سە مردووەکە سه‌ری سپیكردووه له خواپه‌رستی، کەچی تازه‌به‌تازه پێی ده‌ڵێن: خودات كێیه؟. پرسیاره‌كه‌ش له‌سه‌ر ئه‌وه نییه ئاخۆ كه‌سه‌كه سته‌مكار و ملهوڕ و بكوژ و خراپه‌كاره، به‌ڵكو سێ پرسیاره‌كه له‌باره‌ی بیروباوه‌ڕه كه ژینگه و خێزان و كۆمه‌ڵگا زیاتر ده‌وریان هه‌یه له دیاریكردنی بیروباوه‌ڕی كه‌سه‌كان.
خودای کێیە، دایک و باوک جۆری خوداوەندەکەی بۆ دیاریدەکەن، مرۆڤ بێ بیروباوەڕ و ئایین لەدایکدەبێت، دواتر دایک و باوکی دەیکەنە مەسیحی و جوولەکە و مسوڵمان و بوزی و زەردەشتی و ئەتایست.
سه‌یری ئوسلوب و شێوازی پرسیاری نه‌كیر و مونكه‌ر بكه‌ن کاتێک لە مردووەکە دەپرسن: تۆ چیت ده‌گوت له‌باره‌ی ئه‌م پیاوه؟. مەبەستیان لەم پیاوە، پێغەمبەر موحەممەدە:
إِذَا قُبِرَ المَيِّتُ – أَوْ قَالَ: أَحَدُكُمْ – أَتَاهُ مَلَكَانِ أَسْوَدَانِ أَزْرَقَانِ، يُقَالُ لِأَحَدِهِمَا: الْمُنْكَرُ، وَلِلْآخَرِ: النَّكِيرُ، فَيَقُولَانِ: مَا كُنْتَ تَقُولُ فِي هَذَا الرَّجُلِ؟(9)
له صه‌حیحی بوخاری ده‌ڵێت: فریشته‌كه له‌ناو قه‌بر به كوتكێكی ئاسنین له نێوان هه‌ردوو گوێچكه‌ی مردوو ده‌دات به جۆرێك هه‌موو بوونه‌وه‌ر گوێیان له هاواری مردووه‌كه ده‌بێت جگه له جنۆكه و مرۆڤ:
13388 – حَدَّثَنَا عَيَّاشٌ، حَدَّثَنَا عَبْدُ الأَعْلَى، حَدَّثَنَا سَعِيدٌ، قَالَ: وَقَالَ لِي خَلِيفَةُ: حَدَّثَنَا يَزِيدُ بْنُ زُرَيْعٍ، حَدَّثَنَا سَعِيدٌ، عَنْ قَتَادَةَ، عَنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: ” العَبْدُ إِذَا وُضِعَ فِي قَبْرِهِ، وَتُوُلِّيَ وَذَهَبَ أَصْحَابُهُ حَتَّى إِنَّهُ لَيَسْمَعُ قَرْعَ نِعَالِهِمْ، أَتَاهُ مَلَكَانِ، فَأَقْعَدَاهُ، فَيَقُولاَنِ لَهُ: مَا كُنْتَ تَقُولُ فِي هَذَا الرَّجُلِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ؟ فَيَقُولُ: أَشْهَدُ أَنَّهُ عَبْدُ اللَّهِ وَرَسُولُهُ، فَيُقَالُ: انْظُرْ إِلَى مَقْعَدِكَ مِنَ النَّارِ أَبْدَلَكَ اللَّهُ بِهِ مَقْعَدًا مِنَ الجَنَّةِ، قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: ” فَيَرَاهُمَا جَمِيعًا، وَأَمَّا الكَافِرُ – أَوِ المُنَافِقُ – فَيَقُولُ: لاَ أَدْرِي، كُنْتُ أَقُولُ مَا يَقُولُ النَّاسُ، فَيُقَالُ: لاَ دَرَيْتَ وَلاَ تَلَيْتَ، ثُمَّ يُضْرَبُ بِمِطْرَقَةٍ مِنْ حَدِيدٍ ضَرْبَةً بَيْنَ أُذُنَيْهِ، فَيَصِيحُ صَيْحَةً يَسْمَعُهَا مَنْ يَلِيهِ إِلَّا الثَّقَلَيْنِ(10).
با بپرسین؟ ئه‌دی ئه‌و كه‌سانه‌ی به‌ر ته‌قینه‌وه ده‌كه‌ون یان ئه‌وانه‌ی ده‌سوتێندرێن یان ئه‌وانه‌ی هه‌ر نه‌نێژراون چۆن تووشی وێكهاتنه‌وه‌ی قه‌بر ده‌بن له‌كاتێكدا قه‌بریان نییه. ئه‌گه‌ر ئاژه‌ڵ گوێی له عه‌زاب و هاواری مردوو ببێت بۆچی نه‌ماندیت جارێكیان ئاژه‌ڵه‌كان له‌سه‌ر قه‌بران ڕابكه‌ن؟.
له سه‌رده‌می فیرعه‌ونه‌كانیش ئه‌فسانه‌ی ئه‌م جۆره عه‌زابدانه له دوای مردن هه‌بووه، وه‌ك ئه‌وه‌ی له وێنه و تابلۆكان دیاره، كه‌سێك لێپێچینه‌وه له مردوو ده‌كات و له‌ولاوه‌ش ده‌عبایه‌كی ترسناك چاوه‌ڕوان ده‌كات. دوو كه‌سی ده‌مامكدار و نه‌ناسراویش وه‌كو نه‌كیر و مونكه‌ر مردووه‌كه ده‌هێنن.
ئه‌وه‌ی زۆر جێگه‌ی سه‌رسوڕمانه و زیاتر سه‌رنجمان بۆ قسه‌ی دوو پیره‌ژنه جووله‌كه‌كه ڕاده‌كێشێت له‌باره‌ی عه‌زابی قه‌بر، و پێمان دەڵێت: خوڕافە و ئەفسانەی عەزابی قەبر لە توراس و خەیاڵی گەلان هەبووە، له (ئینسایكلۆپیدیای جووله‌كه- jewishencyclopedia) كه باس له توراس و فه‌رهه‌نگی جووله‌كه‌كان ده‌كات، وه‌ك حه‌دیسه‌كه‌ی بوخاری باسی عه‌زابی قه‌بر ده‌كات و ده‌ڵێت:
فریشته‌ی مه‌رگ دێته سه‌ر قه‌بری مردووه‌كه و له‌ده‌ستی مردووه‌كه ده‌دات و له‌باره‌ی ناوی خۆی پرسیاری لێده‌كات، ئه‌گه‌ر ناوی خۆی نه‌زانی، ڕۆحی مردووه‌كه ده‌گه‌ڕێنێته‌وه ناو لاشه‌كه‌ی، بۆ ئه‌وه‌ی سزای بدات،. ئینجا سێ ڕۆژ له‌سه‌ر یه‌ك فریشته‌ی مه‌رگ زنجیرێكی له ئاسن و ئاگری به‌ده‌ستەوەیە و له هه‌موو ئه‌ندامی له‌شی مردووه‌كه ده‌دات، كاتێك ئه‌ندامه‌كانی له‌شی مردووه‌كه لێده‌بنه‌وه، ئه‌وا فریشته‌ی تر یارمه‌تی ده‌ده‌ن و ئه‌ندامه‌كانی له‌شی ده‌گه‌ڕێننه‌وه شوێنی خۆی، بۆ ئه‌وه‌ی زیاتر لێدانی به‌ربكه‌وێت، ئینجا له هه‌موو ئه‌ندامی جه‌سته‌ی مردووه‌كه ده‌دات، به‌تایبه‌ت له چاوه‌كانی و گوێچكه‌كانی و لێوه‌كانی و زمانی. ئه‌م عه‌زاب و ئه‌شكه‌نجه‌یه به‌هۆی ئه‌و گوناحانه‌یه كه مردووه‌كه ئه‌نجامیداوه(1):
the Angel of Death places himself upon the grave of a person after burial and strikes him upon the hand, asking him his name; if he can not tell his name the angel brings back the soul to the body, to be submitted to judgment. For three successive days the Angel of Death, with a chain made half of iron and half of fire, smites off all the members of the body, while his host of messengers replace them in order that the dead may receive more strokes. All parts of the body, especially the eyes, ears, lips, and tongue, receive thus their punishment for the sins they have committed
خیلاف و ناكۆكی له‌سه‌ر باوه‌ڕهێنان به عه‌زابی قه‌بر پرس و بابەتێکی نوێ نییه و كۆنه، ئه‌وه‌تا ئه‌بو الحسن الأشعری ده‌ڵێت: خیلافیان هه‌یه له‌سه‌ر عه‌زابی قه‌بر، هه‌ندێكیان نكۆڵی لێده‌كه‌ن وه‌كو موعته‌زیله و خه‌واریجه‌كان، و زۆربه‌ی مسوڵمانانیش باوه‌ڕیان پێی هه‌یه. هه‌ندێكیشیان ده‌ڵێن: خودا سزا و پاداشتی ڕۆح ده‌دات، هیچ شتێك ناگاته جه‌سته:
واختلفوا في عذاب القبر، فمنهم من نفاه وهم المعتزلة والخوارج. ومنهم من أثبته وهم أكثر أهل الإسلام.
ومنهم من زعم أن الله ينعم الأرواح ويؤلمها فأما الأجساد التي في قبورهم فلا يصل ذلك إليها وهي في القبور(12).
زانا و موفەسیر شێخ محمد متولی شەعراوی بڕوای وەهایە کە شتێک نییە لەناو قەبر بەناوی عەزاب، بەڵکو عەزاب تەنها لە ڕۆژی قیامەت هەیە، ئەویش لە پاش دادگاییکردن و لێپێچینەوە، ئەوەی ناو قەبر تەنها عەرز و پێنیشاندانی چارەنووسی مردووەکەیە(13).
عه‌زابی قه‌بر ڕێك به زیندانه‌كانی ده‌سه‌ڵاته دیكتاتۆره‌كان ده‌چێت، کابرا هێشتا كه‌یسه‌كه‌ی یه‌كلایی نه‌كرایته‌وه و دادگاییش نه‌كراوه، زیندانییه‌كه هه‌ر له قۆناغی ته‌وقیفه كه‌چی ئازار و ئه‌شكه‌نجه ده‌ستپێده‌كات و تا حوكمی بۆ ده‌رده‌كه‌ن له ناو لێدان و كوتان ده‌مێنێته‌وه. عه‌زابی ناو قه‌بریش به‌م شێوه‌یه، ئه‌گه‌ر كه‌سه‌كه یه‌ك ڕۆژ پێش هاتنی قیامه‌ت بمرێت ئه‌وا هه‌ر ئه‌و ڕۆژه له‌ناو قه‌بر عه‌زاب ده‌بینێت، ئه‌گه‌ریش ملیۆن ساڵ پێش هاتنی قیامه‌ت بمرێت ئه‌وا له‌م ماوه‌یه تا قیامه‌ت هه‌ر له عه‌زاب ده‌بێت.
فیرعه‌ون و ملهوڕ و سته‌مكاره‌كان پێویستییان به‌م عه‌قیده و بیروباوه‌ڕه هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی مرۆڤی ترسنۆك و لاواز و له‌رزۆك و ده‌سته‌مۆ و گوێڕایه‌ڵ دروستبكه‌ن، هه‌ركاتێك زانییان خه‌ڵك هۆشیار ده‌بێته‌وه، ئه‌وان له ڕێگه‌ی پیاوانی ئایینی باسی عه‌زاب و قه‌بر و مار و دووپشك و لێدان و كوتانیان بۆ ده‌كه‌ن. پێش هه‌موو كه‌س پیاوانی ئایینی به‌رگرییه‌كی سه‌خت له‌م عه‌قیده‌یه ده‌كه‌ن، چونكه ئه‌وان له ڕێگه‌ی تۆقاندن و ترساندن هۆش و ویژدان و ئیمانی خه‌ڵك كۆنتڕۆڵ ده‌كه‌ن، و به‌خۆشیان دابه‌شی سه‌ر ده‌سه‌ڵاتداره‌كان بووینه، چ ده‌سه‌ڵاتدارانی مێژوو، یاخود ده‌سه‌ڵاتدارانی ئێستا. هه‌موو فیرعه‌ونه‌كان چ ئیسلامی بن یاخود مه‌سیحی و جووله‌كه، به‌رده‌وام پیاوانی ئایینیان له‌ده‌وروبه‌ر بووه و په‌نایان بۆ ده‌به‌ن. بۆیه ئه‌گه‌ر له‌ڕێگه‌ی ترساندن و تۆقاندن نه‌بێت بازاڕیان كز و كه‌ساس ده‌بێت و خه‌ڵك گوێیان بۆ ناگرێت.
كه خودا دادپه‌روه‌ر بێت و له مرۆڤ نه‌چێت، به‌لایه‌نی كه‌می با له فیرعه‌ون و ملهوڕ و سته‌مكاره‌كان نه‌چێت، بێ حیساب و كیتاب و لێپێچینه‌وه مرۆڤ ئازار و ئه‌شكه‌نجه نه‌دات. ته‌نها و ته‌نها ئه‌و ڕیوایه‌ته‌ی كه ده‌ڵێت: ته‌نانه‌ت منداڵیش له عه‌زابی خۆلێكدانی قه‌بر ڕزگاری نابێت، به‌سه بۆ ئه‌وه‌ی نكۆڵی له عه‌زابی قه‌بر بكرێت. چونكه لوتكه‌ی بێبه‌زه‌یی و دڵڕه‌قییه، به جۆرێك دڕنده‌ترین مرۆڤ چاوه‌ڕێی ئه‌وه‌ی لێ ده‌كرێت كه منداڵ عه‌زاب نه‌دات، چ جای خودا.
ئیدی ئه‌م ئه‌فسانه و خوڕافه‌یه له‌به‌رگی ئایین كۆنتڕۆڵی هه‌ست و نه‌ست و هۆش و ویژدان و ئیمانی خه‌ڵكی كردووه، و له ڕێگه‌ی ڕیوایه‌ته‌كانی ئه‌م و ئه‌و پاش دوو سه‌ده له وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر بە شێوەیەکی سەرزارەکی ده‌گێڕدرێنه‌وه و له خه‌ڵكی كراینه عه‌قیده و بیروباوه‌ڕ.
سەرچاوەكان:
(1) إرواء الغليل في تخريج أحاديث منار السبيل
المؤلف : محمد ناصر الدين الألباني (المتوفى : 1420هـ)، 3/204.
إشراف: زهير الشاويش
الناشر: المكتب الإسلامي – بيروت
الطبعة: الثانية 1405 هـ – 1985م
(2) صحیح البخاری
محمد بن إسماعيل أبو عبدالله البخاري الجعفي، 2/36.
المحقق: محمد زهير بن ناصر الناصر
الناشر: دار طوق النجاة (مصورة عن السلطانية بإضافة ترقيم ترقيم محمد فؤاد عبد الباقي)
الطبعة: الأولى، 1422هـ.
(3) صحیح مسلم
مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري النيسابوري (المتوفى: 261هـ)، 1/410.
المحقق: محمد فؤاد عبد الباقي
الناشر: دار إحياء التراث العربي – بيروت.
(4) صحیح مسلم، 1/411.
(5) مسند الإمام أحمد بن حنبل
المؤلف: أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشيباني (المتوفى: 241هـ)، 4/327.
المحقق: شعيب الأرنؤوط – عادل مرشد، وآخرون
إشراف: د عبد الله بن عبد المحسن التركي
الناشر: مؤسسة الرسالة
الطبعة: الأولى، 1421 هـ – 2001 م.
(6) مسند أحمد، 40/327.
(7) صحیح البخاری، 5/35.
(8) سلسلة الأحاديث الصحيحة وشيء من فقهها وفوائدها
المؤلف: أبو عبد الرحمن محمد ناصر الدين، بن الحاج نوح بن نجاتي بن آدم، الأشقودري الألباني (المتوفى: 1420هـ)، 5/195.
الناشر: مكتبة المعارف للنشر والتوزيع، الرياض
الطبعة: الأولى، (لمكتبة المعارف)
وهذا إسناد رجاله
كلهم ثقات رجال مسلم غير التستري هذا.
(9) سنن الترمذي
المؤلف: محمد بن عيسى بن سَوْرة بن موسى بن الضحاك، الترمذي، أبو عيسى (المتوفى: 279هـ)، 3/375.
تحقيق وتعليق:
أحمد محمد شاكر (جـ 1، 2)
ومحمد فؤاد عبد الباقي (جـ 3)
وإبراهيم عطوة عوض المدرس في الأزهر الشريف (جـ 4، 5)
الناشر: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي – مصر
الطبعة: الثانية، 1395 هـ – 1975 م.
(10) صحیح البخاری، 2/90.
(11) الموسوعة الیهودیة: http://www.jewishencyclopedia.com/arti…/7680-hibbut-ha-keber
(12) مقالات الإسلاميين واختلاف المصلين
المؤلف: أبو الحسن علي بن إسماعيل بن إسحاق بن سالم بن إسماعيل بن عبد الله بن موسى بن أبي بردة بن أبي موسى الأشعري (المتوفى: 324هـ)، 2/318.
المحقق: نعيم زرزور
الناشر: المكتبة العصرية
الطبعة: الأولى، 1426هـ – 2005م.
(13) شێخ محمد متولی شه‌عراوی له‌م ڤیدیۆیه نكۆڵی له عه‌زابی قه‌بر ده‌كات:
https://www.youtube.com/watch?v=QZApLO3zues