ئیدریس سدیق
لە سەرەتای دەستپێکی ژیان لە سەر ئەو گۆی زەوییە ، ژیان لە گۆڕانکاری ، بەردەوامبوون و بەرەو پێشەوەچووندایە لە سەرجەم بوارەکانی کۆمەڵایەتی ، سیاسی ، ئابووری و …… بە رەهەند و بیر و بۆچوونی جیا جیا ، بە بەر یەککەوتن و ململانێ و هەڵشاخانی هاودژەکان ، را و بۆچوونەکان یەکانگیر نابن و دژە یەکن ، گەر وانەبێ ؛ ئەوا ژیان ( کات ) وەك گۆمێکی گەنیوی تەنراو بە مێش و مەگەز و جانەوەری زیانبەخشی لێدێ ، هەرکاتێ بەردێك بخرێتە گۆمەکە ، شەپۆڵدەدات جوولەیەکی بازنەیی داخراوی سەرسوڕهێنەر دروستدەکا ! ململانێکانی بە ژیانبوون لە پێناو مانەوە ، گەلێجار بەریەککەوتنەکان خوێناوین و کاولکاری و هۆڤیین . مێژوو لە هەموو سەردەمەکان ، کار و کاردانەوەیە ، هۆ و ئەنجامە ، وەك کاکڵەی گوێز ، بە پیوازێکی سپیکراو دەرهاوێشتەکان ، دوای شەن و کەو کردن و تەتەڵە کردنیان دەخاتە روو ، ئەکادیمیستەکان ، شارەزایان ، دەکەونە خۆ بۆ پێداچوون و لێکۆڵینەوەی ئەرێنی و نەرێنی و مەرجیش نییە وەك زانست بۆیدەچێ ، هەموو جوولەکان وەك هێڵێکی راست و بێ پێچانەوە بەدوو خاڵەکە بگەن .
مێژوو تەژییە لە هەڵکشان و داکشان ، سیخناخ لە کوشتن وسزادان و وێرانکاری ، هاو تەریب لە جوانکاری ، بنیاتنان ، گەشەکردن ، پێشکەوتن و ئاوەدانکاری . نیرۆ Nero ی پێنجەم ئیمپڕاتۆڕە بە ناوبانگەکەی رۆما 37 / 12 / 15 – 68 / 6 / 9 ، بەشی هەرە زۆری رۆمای سووتاند ، لە بەردەم کارەساتی هاڵاو و کڵپە و بڵێسەی ئاگر ، هاوار و فیغانی قوربانییەکان و قرچ و هۆڕی لاشەکان، لە قوللەیەکی بەرز ، بەرامبەر ئەم دیمەنە سامناك و ناخهەژێنە ، لە لووتکەی مەستیدابوو ، گیتاری دەژەنی ، هەڵبەستەکانی هۆمیرۆسی گەورە شاعیری گریکی لە مەڕ سووتانی تەڕوادەی بە گۆرانی دەگێڕایەوە .
رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، مێژووەك پڕاو پڕ لە کوشت و بڕی ، توند و تیژی ، قەیران ، دۆگماتیزی ( قالبگەرایی ) ، باڵادەستی نەتەوەگەرایی ، ئاینگەرایی و ……. .
لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم 1914 / 7 /28 – 1918 / 11 / 11 ، باڵا دەستی ئینگلیزەکان لە رووی سەربازی و بازرگانی و بەرفراوانی داگیرکاری ، لەگەڵ فەڕەنسا و پاڵپشتی سەرمایەداری جیهانی ، دابەشکردنی میراتی پیاوە نەخۆشەکە ( ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی ) ، دەرفەتێکی لەبار و هەڵێکی زێڕین بوو بۆ دروستکردنی ئەو قەوارانەی کە تا ئێستا لە ئارادایە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە رووی جوگرافیاوە .
عێراقی ( میزوپۆتامیای نێوان هەردوو روبارەکە ) ، یەکێکە لەو وڵاتانەی کە پێگەیەکی گرنگ و ستراتیژی هەیە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کەنداو ، جگە لە رووی جوگرافییەکەیی ، مێژووەکەی هەزاران ساڵ ناوەندی هەموو جیهان بووە ، خاوەنی شارستانییەت و پێشەنگ و سەر مەشقی نووسین ، ئاین ، دەوڵەتداری ، یاسا و زانست و …….. بووە . جگە لە سامانە سروشتییەکانی لە نەوت و کانزاو ….. گرنگییەکی زۆری بۆ بەریتانییەکان بۆ داگیرکردنی هەبوو . خۆشیان شا فەیسەڵی کوڕی شەریف حوسێنی یەکەمیان لە بنەماڵەی هاشمی لە 1921 / 8 / 23 لە سەر تەختی پاشایەتی بۆ دانا کە پێشەنگبوون لە هاوکاری ئینگلیزەکان ، دواتر لە 1922 / 10 / 19 یەکەم ئەنجوومەنی وەزیران دەستبەکار بوو .
هەر لە سەرەتاوە ، ئینگلیزەکان سیاسەتی بە هیندیکردنی عێراقیان پیادە دەکرد لە بەرتەسککردنەوەی ئازادییەکان ، دەستگرتن بەسەر سامانی عیراق ، دەستبەسەراگرتنی دەرەبەگەکان بەسەر زەویوزار ، بێکاری ، نەخوێندەواری ، کۆچی بەلێشاو بۆ شارەکان ، هەژاری …….. ، هۆکارگەلێکن بۆ دابەشبوونی گەلانی عێراق بەسەر دوو بەرەی نیشتیمانی و هاو ئاوازەکانی داگیرکەر ، کۆمەڵێك بزووتنەوە و راپەڕین و ناڕەزایی لێکەوتەوە ، شۆڕشی 1920 کە بەشی زۆری چین و توێژەکان بەشداری بەرچاویان هەبوو ، دامرکاندنەوەی بزووتنەوە چەکدارییەکەی رەشید عالی گەیلانی و چوار عەقیدەکە لە مایسی 1941 ، کە لەسێدارەدران و دوورخستنەوەی ئەفسەرە نیشتیمانپەروەرەکان و لاوازکردنی سوپا و …… ی بەدوا داهات ، شکستی عەرەبەکان لە شەڕی فەلەستین 1948 ، کارتێکردنی بزووتنەوەی ئەفسەرە ئازادیخوازەکانی میسر لە 1952 / 7 / 23 ، هێڕشە سێقۆڵییەکەی ئیسڕائیل ، بەریتانیا و فەڕەنسا بۆسەر میسر لەسەر خۆماڵیکردنی کەنداوی سوێس 1956 ، پەیمانی بەغدا ی نێوان ( بەریتانیا ، عێراق ، ئێران ، تورکیا ، پاکستان ) لە 1955 / 2 / 24 ، کە لەراستیدا هەماهەنگی بوو دژی هەژمونی یەکێتی سۆڤیەت و بیری مارکسییەت ، هەروەها بەربەستدروستکردن بەرامبەر بزاڤی رزگاری کورد و عێراقیشی کۆت و بەندکرد لە سەربەخۆیی ، سامان و بڕیاری سیاسی ، راپەڕینی کانونی 1948 کە کۆتایی بە پەیمانی پۆرتسمۆث هێنا 1948 / 1 / 15 ، کودەتای بەکر سدقی 1936 ، راپەڕینەکانی 1952 ، 1954 ، 1956 ، پەیمانەکانی 1922 ، 1926 ، 1930 ، 1948 ، کۆمپانیاکانی دەرهێنانی نەوت و بەستنەوەی عێراق بە بلۆکی ئستەرلینی ، کە هەڵئاوسان و بەرزبوونەوەی نرخی بەدوا
داهات …….. ، لەرێگای مۆرکردنی ئەو هەموو رێککەوتن و هاوپەیمانێتییە ، بەریتانیا و ئەمریکای هاوپەیمانی ، کە لەدوای جەنگی جێهانی دووەم هاتە ناو هاوکێشەکەوە ، بیریان لەوە دەکردەوە عێراق بە تەواوی بلکێنن بە بەریتانیا وەك وڵاتانی کۆمۆنوێڵث و بیکەن بە گۆڕەپانێکی ستراتیژی دوای شەڕی سارد و بەهێزکردنی پێگەکەیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، پاوانی سەرچاوەکانی نەوت ، چەسپاندنی سیستەمی سەرمایەداری ، دەوڵەتگەرای قەوارەپارێز و …….. بکەن.
دوو بەرەی بەهێز دروستبوون ، بەرەی دەسەڵات و بەرەی وڵاتپارێزی رۆشنبیران وتێکۆشەران کە خاوەندارێتی لە خاك و نیشتیمان و رابەرایەتی ناڕەزایەتییەکانیدەکرد لە سەرجەم چین و توێژەکانی گەلانی عێراق ، دەسەڵاتیش ددرێغی نەکرد لە لەسێدارەدان ، زیندانیکردن ، راونان ، دوورخستنەوە و ……. ، بە تایبەتیش لەسێدارەدانی سەرکردەکانی حزبی شوعی کە پێشەنگبوون لە بەڕەنگاربوونەوە و قوربانیدان .
رۆژ لەدوای رۆژ نارەزایەتییەکان لە هەڵکشاندابوو ، تەنگی بە هاوڵاتی هەڵچنیبوو ، ئەفسەرە ئازادیخوازەکان لە بەرەبەیانی 1958 / 7 / 14 ، کودەتایان بەسەر دەسەڵاتی خۆسەپێنی ئینگلیز و هاوپەیمانەکانیدا کرد و دەسەڵاتی ستەم و زۆرداری پادشایەتییان لە رەگوڕیشەوە راماڵی و کۆتاییپێهات .
ئازادبوونی عێراق لە ژێر دەسەڵات و هەژموونی رۆژئاواییەکان ، سەرەتا ئەم هەواڵە شۆکهێنەر بوو بۆ سەرمایەداری جیهانی بەتایبەتی ئەمریکا و بەریتانیا ، کە تاکە بزووتنەوە بوو سەربەخۆ و نیشتیمانی و دەستی دەرەکی لە پشتنەبوو . کەوتنە بارێکی دەروونی هەڵچوون ، دویت ئایزنهاوەر ( Dwight David Eisenhower – 14 / 10 / 1890 – 28 / 3 / 1969 ) سیوچوارەمین سەرۆکی ئەمریکا باسی لەو دۆخە نوێیە دەکات کە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هاتۆتە کایەوە و دەڵێ : ( ئەگەر وەڵامی توندی قاسم نەدرێتەوە ؛ ئەوا تەواوی دەسەڵاتی رۆژئاوا لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەناو دەچێت ! ) ، هەربۆیەش زوو کەوتنە خۆ ، ئەمریکا هێزی مارێنزی لە لوبنان و بەریتانیاش هێزی پیادەی لە ئوردن بڵاوە پێکرد !
شۆڕش ، وەك سیاسەتوانان بۆیدەچن و لە سەربازیش کودەتا کە لە وشەی فەڕەنسی لە ( coup d’état ) هاتووە ، کوردییەکەی ( وەچەرخان ) ە لە زمانی فەڕەنسی هاتۆتە ناو زمانی فارسی و دواتر بۆ ناو زمانی کوردی ، بۆ هەر سەرهەڵدان ، شۆڕش ، بزووتنەوە ، کودەتا و ….. ێك ، پێویستی بە بەرنامە ، هزر ، نەخشە و …. یەکی پتەو و توکمە هەیە لە گەلەوە بۆ گەل دەبێت ، ئەگەر واشنەبێ هیچ ئومێدێکی لەسەر هەڵناچنرێت .
هەر لەسەرەتاوە ، هەرچی پەیمان و رێککەوتنی ئاشکرا و ژێر بەژێری هەبوو هەڵوەشێنرایەوە ( پەیمانی بەغدا ) و ، پیادەکردنی سیاسەتی بێلایەنی ، دانانی نوێنەری راستەقینەی خۆی لە نەتەوە یەکگرتووەکان ، دەرچوون لە بلۆکی ئستەرلینی ، گۆڕانکاری رەگوڕیشەیی راستەقینە لە سیاسەت ، ژیانی خەڵك ، کەرتی پەروەردە ، تەندروستی ، چاکسازی وگەشەپێدانی کۆمەڵایەتی ، ئازادی رادەربڕین و پێکهێنانی سەندیکا ، خزمەتگوزاری ، نیشتەجێبوون ، ژێرخانی ئابووری و پیشەسازی ، یاسای چاککردنی کشتوکاڵ و لەناوبردنی سیستەمی فیوداڵی ( دەرەبەگایەتی ) ، گەڕانەوەی رۆلی بەرچاوی ژن و یەکسانی لەناو کۆمەڵگا ( یاسای باری کەسێتی ) ، رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و هەژاری و بێکاری ، بەرنامەیەکی نیشتیمانی یەکانگیر لە خۆماڵکردنی نەوت و بەرزکردنەوەی داهاتی نیشتیمانی و ……. ، دەستنیشانکردنی مافی گەلی کورد بۆ یەکەمجار لە مادە سێی دەستوری عێراق کە لە سەردەمی پاشایەتی بێبەشکرابوو ، داننان بە مافی گەلی کورد زۆر گرنگبوو لەناو کەڵپەی گورگە هارەکانی ناسیۆناڵێستی عەرەب و تا ئەمڕۆش کاردانەەوەی ماوە ، بەڵام بە داخەوە هەر لەو کاتییەوە بەناو سیاسەتوانە ناسیۆنالیستە توندڕۆکانی کورد بە فیتی دەرەکی نەیانتوانی ئەو هەڵە زێڕینە بقۆزنەوە و لە سیاسەتیشدا دەرفەت کچی هەورە تریشقەیە و بوونە داردەستی داگیرکەران و جێبەجێکردن و تپەڕاندنی ئەجیندای هەواڵگری هەرێمایەتی کە تاکو ئێستا باجەکەیدەدەن و خوێن لە جەستەیا دەچۆڕێ ، ماڵوێرانیان بۆ گەلانی عێراق بە گشتی و کورد بە تایبەتی هێنا ، رۆژ بە رۆژیش خراپتر دەبێت ، قوربانیانیش کەسانی وڵاتپارێز و رۆشنبیر و …… ن ، وەك چۆن راپەڕین لەباربردرا .
وەك کۆمۆنەی پاریس ، شۆڕشی 14 ی گەلاوێژ ، سپێدەکەی درێژخایەننەبوو ، خۆرەکەی لە ئاوابوونبوو ، هەر لە یەکەم چەخماخەی شۆڕش ، هەواڵگری هەرێمی و نێو دەوڵەتی ئینگلیز ، CIA ، مۆساد ، میت ، ساواك ، ناسیۆناالیستە عەرەب وکوردە توندڕۆکان ، بەعسە شۆڤینییەکان ، کۆنە پەرستان و ……… ، کەوتنە وێزەی و پلان و نەخشە دانان بۆ لەبار بردنی بۆیە لە 1963 / 2 / 8 عێراقیان نوقمی دەریای خوێنکرد .
گەلانی عێراق ، تاکە هەڵێکی زێڕین بوو لە دەستیاندا ، ئەوەی سەلماند کە هیچ شۆڕشێك سەرکەوتن بەدەستناهێنێت ، ئەگەر بە دەستێکی پۆلایین لە کۆنەپەرستی و سەرمایەداری نەدرێ و سیستەمەکەیان لە رەگەوە هەڵنەتێنکرێت ، سیستەمێکی مۆدێڕنەتی دیموکراتیك لە پێکەوە ژیان ، یەکسانی ، کاری هاوبەش ، دادی کۆمەڵایەتی ، ئازادی و ……. نەچەسپێنێ .
مێژوویەکی پاك و بێگەرد ، ئەو مێژووەش هەرگیز نامرێ .
بەرز و پیرۆز و شەکاوە بێت بەرپابوونی خۆری ئازادی گەلانی عێراق .
سوود لە google و هەندێ سەرچاوەی مێژوویی وەرگیراوە
17 / 7 / 2023