لاپەرەیەك لە مێژوو- پەندێك بۆ ئیستا
ئەزموونی پەیوەندی خوێندکاران و لاوانی کوردستان ١٩٩٦- ١٩٩٨
(شکست و گەندەڵی و دەرەنجامەکانی)
د. یونس سید رشید
گەندەڵی فیکری و دەرەنجامەکانی
لە بواری فیکری دەتوانین بڵێین پەیوەندی شکستی هێنا لە پەروەردەکردنی کەسایەتی بیر کراوە و خاوەن ڕۆشنبیریەکی قووڵ و پابەند بە بەها بەرزاکان و بیری نەتەوایەتی بە جۆرێك کە ببن بە کەسایەتی نموونەیی ناو کۆمەڵگا بەڵکو تەنها پرۆسەیەکی کۆپی پێستی کەسایەتی ئیسلامی بوو لەناو کۆمەڵگا هاوشیوەی ئەزموونی شیوعیەکان لە پەنجاو شەستەکانی سەدەی رابردوو. بۆ نموونە سەڕەڕای تێپەڕبوونی نزیکەی ٢٠ ساڵ بەسەر ئەو ئەزموونە و سەرەڕای گەیشتنی هەندێکیان بە ئاستی خویندنی باڵا و پسپۆڕی بەرز کەچی ئیستاش بە هەمان عەقلیەتی جاران بیر دەکەنەوە.
هەرچەندە هەلوەشاندنەوی پەیوەندی ئەنجامێکی سروشتی ئەزموونێکی پڕ لە کەموکورتی بوو وە باش بوو ئەو ئەزموونە زۆری نەخایاند بەڵام لە دەرەنجامە نێگەتیڤەکانی ئەوەبوو کە کات و ماندووبوونی توێژێك لەو کەسایەتیە بەتوایانەو خوێندکاران و لاوانەی باوەریان بەو ئەزموونە هەبوو هەمووی بە فیڕۆچوو. جگە لەوەی کە ئەو ئەزموونە بووە هۆی ئەوەی کە جۆرە عەقلیەتیك دروست بێت کە تاکو ئێستا باوەڕ ناکات کە ئەزموونی پەیوەندی ئەزموونێکی شکستخواردوو بوو وە ئێستاش باوەری بە چارەسەری ئیسلامی سیاسی هەیە بۆ کێشەکان و قەیرانەکانی تاك و کۆمەلگا.
گەندەڵی پەروەردەیی و دەرەنجامەکانی
پەروەردەکردن لەسەر بنەمای فیکری ئیسلامی سیاسی ئەگەر میانرەویش بێت هەر بەدوور نیە لە گەندەڵی پەروەردەیی وە دەبێتە بەرهەمهێنانی کەسایەتی ناهاوسەنگی دووڕوو بە جۆرێك کەسایەتی جۆشدراو بەو بیرو بۆچوونە ناتوانێت بە شێوازێکی سرووشتی لەناو کۆمەلگا گوزەران بکات چونکە هەموو خەلك بە تێروانینێکی نزم سەیر دەکات لەسەر بنچینەی بە لەقەلم دانی کۆمەلگا وەکو کۆمەلگایەکی دوور لە چارەسەری ئیسلامی و بەرنامەی ئیسلامی سیاسی بۆ ژیان.
لە دەرەنجامەکانی ئەزموونی پەیوەندی ئەوە بوو کە لێکترازانی برایەتی لە نێوان ئەندامانی سکرتاریەتی پەیوەندی سەری هەلدا و بە تایبەتی هەندێکیان دوور لە هەموو پرنسیپێکی ئەخلاقی تەنانەت پرنسیپی ئیسلامیش هەلسوکاوتیان کرد. بۆ نموونە بە هۆی ناکۆکی لە سەر میراتی پەیوەندی برایەتی ئیسلامی بوو بە بلقی سەر ئاو و وەك هەڵم بۆ ئاسمان بەرزبەوە. شایانی باسە ئەوانەی دەستیان گرت بەسەر میراتی پەیواندی دوای ئەو پڕۆسەیە بانگەشەی ئەوەیان دەکرد کە گوایە ئەو میراتە دارایی یە بۆ بانگاوازی ئیسلامی بەکاری دێنیین لە داهاتوو ئەوەش بۆ پەردەپۆش کردنی داڕوخانی پەروەردەیی خۆیان و پاراستنی ئاوی ڕوویان!!.
گەندەڵی دارایی و دەرەنجەماکانی
پرۆسەی دەست بەسەرداگرتن بەسەر میراتی دارایی پەیوەندی لە لایەن چەند ئەندامێکی ئیسلامی سکرتاریەتی پەیوەندی ئەنجامدرا دوور لە هەموو پرنسیپێکی پەروەردەیی بەرز سەڕەرای ناڕەزایی ئێمە کە ئەوکات بە باشمان زانی خۆمان لە پارەی حەڕام بە دوور بێخین. من خۆم ئەوکات دوو پیشنیارم کرد بۆیان بەڵام هیچ کامێکیان وەرنەگرت و سووڕ بوون لەسەر دابەشکرنی لە نێوان خۆیان.
سکرتێری پەیوەندی و ڕاوێژکار و هاوڕێی دێرینی سکرتێر لە دەرەوەی سکرتاریەت و بەرپرسی دارایی پەیوەندی پشکی شێریان بەرکەوت لە دارایی پەیوەندی و هەندێك ئەندامی تری سکرتاریەت بە ڕێژەیەکی کەمتر. بەلام ئێمە بە جێگری سکرتێرەوە هیچمان بۆ نەکرا بەرامبەر ئەو پرۆسەیەی دەست بەسەرداگرتنی میراتی دارایی پەیوەندی.
بەڵام سەیر لەوەدایە تاکو ئیمڕۆ ئەو ئەندامانەی ئەستۆیان پاکە هەر لەسەر بۆچوونی ئیسلامی خۆیان ماونەتەوەو و ڕەنگە بەرگریش لە هاوڕێ کۆنەکانیان بکەن سەڕەڕای ئەو ئەزموونە تاڵە. بە بۆچوونی من ئەو جۆرە هەلویستە بەرامبەر ئەو پرۆسەیە دەگەڕیتەوە بۆ سێ هۆ یەکەمیان لەبەر ئەوەی ئیسلامی یەکان بە گشتی هاوبیرن و خۆیان بە هاوسەنگەر دەزانن و سەڕەرای ناکۆکیان نایانەویت خۆیان شەرمەزار بکەن بەرامبەر خەلك بەگشتی و نەیارەکانیان لە عەلمانیەکان بەتایبەتی بۆیە راستیەکان دەشارنەوە بۆ یەکتری وە هۆی دووەم وەکو دەلین شەعرەی موعاویە دەهێلنەوە بۆ داهاتوو و سێ یەمیان گرتنەبەری رێکاری یاسایی لەم جۆرە بابەتانە کێشەکان گەورەتر دەکات. بێگومان ئێستا ئەندامانی سکرتاریەتی پەیوەندی ئەوانەی ئەستۆیان پاکە هەلدانەوەی ئەو لاپەرەیان پێ ناخۆشە وە ڕەنگە هەندێکیان بەرگریش لەو جۆرە کەسایەتیانە بکەن تەنها لەبەر ئەوەی ووروژاندنی ئەو بابەتە دەبیتە هۆی لەکەدارکردنی ئەزموونێك کە بە نێگەتیڤ بە بڕوای ئەوان بە سەر ئیسلام دەشکێتەوە وە لەلایەکی تریشەوە بە بەشیك لە مێژووی خۆیان دەزانن کە ڕەنگە شانازیشی پێ بکەن. بەش بە حاڵی خۆم هیچ شانازی بەو ئەزموونە ناکەم بەڵکو بە هەڵەیەکی مێژوویی لە قەڵەمی دەدەم وە ئەگەر ئیسلام بە ئەزموونێکی شکستخواردوو و لە ڕێی گەندەلان لە لای خەلك جوان دەبێت بە ڕای من هەر نەبێت زۆر باشترە.
لەوانەیە ئەو جۆرە کەسایەتیانەی پەیوەندیش بڵێن ئەو سەروەت و سامانەی پێکەوەمان ناوە دوای هەلوەشانەوەی پەیوەندی خویندکاران و لاوان بە رەنج و ئارەقەی نێوچەوانی خۆمانە لە وەلامدا پرسیارێکیان لێ دەکەین وشتیێکیان پێ دەلێین: دوای هەلوەشاندنەوی پەیوەندی میراتی دارایی پەیوەندی بۆ کوێ چوو و چۆن سەرف کرا ؟ وە پێیان دەلێین راستە ئێوە ئیش و پرۆژەی گەورەتان ئەنجام دا لە داوی هەلوەشانەوەی پەیوەندی بەلام سەرمایەی میراتی پەیوەندی بوو بە بەردی بناغەی دامەزراندی پرۆژەی تایبەت بە خۆتان کە هەموومان دەزانین ئێوە بەر لە هەلوەشاندنەوەی پەیوەندی چیتان هەبوو و چیتان نەبوو.
شێوازی نوێی کاری ئیسلامی هەندێك لە کۆنە پەیوەندیەکان
لە قۆناغی ئێستادا هەندێك لە کۆنە پەیوەندیە ئیسلامیەکان لە رێی پرۆژەی پەروەردەیی کەرتی تایبەت و رێکخراوەکانی کۆمەلگای مەدەنی لە ژیر ناونیشانی پەرەپێدانی مرۆیی و ڕێکخراوە پیشەیی و پسپۆریەکان کارەکانیان ئەنجام دەدەن وە لە هەمان کاتدا لە رێی پڕۆژە هاوبەشەکانیان لەگەل “عەلمانیەکان” چالاکی و بازرگانیە جۆراو جۆرەکانیان ئەنجام دەدەن. جا ئێوە دەتوانن لە خۆتان بپرسن ئایا چ جۆرە بەرژەوەندیەك ئیسلامی یەکان لە گەل نەیارەکانیان “عەلمانیەکان” کۆ دەکاتەوە.
ئایا ئیسلامی یەکان چارەسەریان پێ یە بۆ کێشە و قەیراناکانی کۆمەلگای کوردەواری؟
چەند هۆکارێك و پالنەریکی بەهێز هەن بۆ ئەوەی خەلك وا بزانن کە ئیسلامی سیاسی چارەسەری پێ یە بۆ کۆمەلگا کە لە راستیدا جگە لە زیاد کردنی قەیران لەسەر قەیران هیچی تر نیە وە ئەزموونەکانی جیهانی ئیسلامیش لەو بارەیەوە زۆرن.
١- بە پێی شارەزایی خۆم لە بواری زمانی عەرەبی بەوپەری قەناعەتەوە دەتوانم بلێم کە خوێندنەوی سەرچاوەکانی ئیسلامی سیاسی وە جۆرێك لە ئەدەبیات و خیتابی دینی پالنەریکی ئێجگار بە هێزن بۆ ئەوەی خەلك وابزانن کە ئیسلامی سیاسی دەگونجێت لەگەڵ شارستانیەت و رۆشنبیری وپێشکەوتن وە جێگای ئومیدە بۆ ئەوەی چاکسازی لە ناو کۆمەلگا بێتەدی و کێشەکانی چارەسەر بێت . جا لە ئەنجامی ئەو جورە خوێندنەوە نا عەقلانی و نا مەنتیقی یە شێوازێك لە تیروانین درووست دەبێت بۆ ژیان و کۆمەلگا کە ١٨٠ دەرەجە پێجەوانەن لەگەل فەلسەفەی واقیع و ڕاستیەکانی ژیانی هاوچەخ .
٢- نەبوونی ئامۆژگاری راست و درووست لە لایەن خێزان و کۆمەلگا کە پێویستە نەوەکانی ئاگادار بکاتەوە کە نەك هەر مەسەلەی نەتەوایەتی رەنگە بازرگانی پێ بکرێت بەلکو خودی ئیسلامیش لە لایەن هەندێك کەس لەو خراپتر بازرگانی پێ دەکرێت. بۆیە ئیسلامی سیاسی دەشێت بۆ بازرگانیکردن و زیادکردنی قەیرانەکانی کۆمەلگا بەلام هەرگیز چارەسەری پێ نیە.
٣- کۆمەلگای کوردەواری خۆمان بە خوێندەواراکانیەوە زۆر دوورن لە ژیانی شارستانیەت بەلکو وەکوو میللەتە دواکەوتوەکانی جیهانی ئیسلامی تەنها بە جەستە لەم سەردەمەدا دەژین بەلام بە بیر و هۆش و هەلسووکەوت لە مێژوودا دەژین. بۆیە ئەوەی لە مێژوودا بژیت هەرگیز چارەسەری بۆ ئیستا پێ نیە
٤- کۆمەلگای کوردەواری ئێمە تاکو ئیستا وەکو کۆیلە لە ژێر سیبەری کەلتوورێکی دواکەوتوو دەژیت جا مەحالە کۆیلە بتوانێت خاوەن بیرکردنەوەی راست و درووست بێت بەلکوو دەبیت بەردەوام گورزی کوشندەی پێ بکەوێت لە لایەن خەلکانی تر و هەرگیزیش پەند و عیبرەت وەرناگریت. بۆیە کۆیلە هەر کۆیلەیە ئەگەر ناونیشانی ئیسلامیشی هەلگرتبێت هەر کۆیلەیە وهیچ چارەسەری پێ نیە بۆ کۆمەلگا
٥- کۆمەلگای کوردەواری خۆمان ژێرخانی دروست کردنی مرۆڤی تەندروست و هۆشیاری نیە. بێ گومان ئیسلامی سیاسیش چارەسەری پێ نیە بۆ کۆمەلگا بەلام خەلك لە ژێر کاریگەری سۆزی دینی خۆی بەو خەونە بەنج دەکات.
لە راستیدا بە بۆچوونی من بە گشتی تەنها چوار جۆرە کەسایەتی ڕوو لە ئیسلامی سیاسی دەکەن و بەردەوام دەبن تیایدا یان ئەوەتە زۆر سادەیە لە بیرکردنەوە یان ئەوەتە کەسێکی ئاسایی و زیرەکە بەڵام بۆشایی یەك لە ژیانی هەیە و کەوتۆتە ژێر کاریگەری ئەدەبیاتی ئیسلامی سیاسی و لەو بروایەدایە کە ئەو بۆشاییە لەم رێگایە پڕ دەبێتەوە وە یان ئەوەتە کەسێکی خاوەن سایکۆلۆژیەکی رووخاوە یان ئەوەتە بازرگانێکە ئیسلام بۆ بەرژەوەندی خۆی یان هەندێك لایەن بەکاردەهینێت.
کۆتایی – ئەو دەرسانەی لەم ئەزموونە وەردەگیرێت
بێگومان ئەزموونە جۆراوجۆرەکان سەلماندویانە کە چۆن سیاسەتی چەوتی عەلمانی یەکان ناتوانێت تاک و کۆمەلگای تەندروست دروست بکات بە هەمان شێوە بەرنامەی ئیسلامی سیاسی ناتوانێت تاک و کۆمەلگای سروشتی راست کە خەسلەتەکانی مرۆڤی تەندەروستی تێدا دێتەدی دروست بکات لەگەل ئەوەشدا دەبێت دەرکی ئەوە بکەین کە ئیسلامی سیاسی بە هیچ شیوەیەك بەدیلی عەلمانیەت نیە سەڕەرای هەموو کەموکورتی و قەیرانەکانی ئەزموونی عەلمانی لەبەر هۆیەکی ساکار ئەویش ئەویە کە عەلمانیەت دەرفەتی چاکسازی تێدایە بەڵام ئیسلامی سیاسی هەرگیز ئەو دەرفەتەی تێدا نیە وە ئەزموونە جۆراوجۆراکانی مێژوو و ژیانی هاوچەرخ بەلگەی زۆر تێدایە.
وە ئەو تاکانەی کە دەبیندرێن لە نێوەندە ئیسلامیەکان وەکو تاکی چاك و پاك بۆ خودی بەرنامەکە ناگەڕێتەوە بەلکو مرۆڤەکە وا هەلەکەوتوە کە لا ناخی خۆیدا وەکو سروشتی خودی خۆی یان پەروەردەیەکی خێزانی راست و دروست وا هەلکەوتووە کە بە هەمان شیوە تاکی چاك و پاك لە ناو لایەنە عەلمانیاکانیش هەن ئەگەر زۆرتریش نەبن بەڵام کەمتر نین. پێویستە کۆمەلگای ئیمە تێبگات و وهۆشیار بێتەوە و بزانیت کە گەندەلی و گەندەلکاران چ عەلمانی بن یان ئیسلامی کۆمەلگا و نەوەکان بەروە هەڵدێر و کارەسات دەبەن وە چۆن هەندێك بە مەسەلەی نەتەوایەتی بازرگانی دەکەن بەهەمان شیوەش بە مەسەلەی ئیسلامی سیاسی بازرگانی دەکرێت. جا تاکە رێگا لەبەردەم کۆمەلگای ئیمە ئەوەیە بە بە هۆشیاری و هێمنی خۆی دوورخاتەوە لە خیتابی دینی سیاسی و سیاسەت کردن بە ناوی ئیسلام و ڕازی نەبێت بەوەی هیچ کەسایەتیەك و لایەنێك خۆی بکات بە وەکیلی خودا و رۆلی پێغەمبەر و سەلەفی صالح لە نیو کۆمەلگا بگێڕێت کە جگە لە بازرگانی کردن لە ژێر تایتڵی ئیسلام هیچی تر نیەو قوربانی زۆری لێ دەکەوێتەوە نەوە دوای نەوە. وە دەبێت دەرکی ئەوە بکەین کە گەندەلی گەندەلیە و هیچ پاساوێك هەلناگرێت جا عەلمانی ئەنجامی بدات یان ئیسلامی بەلکو دوەمیان قێزەوەنترە و بە بروای من لای خوداش سزای گەورەترە. وە گومانم نیە کە گەندەلی بە هەموو لایەنەکانی یەوە لە ناو لایەنە ئیسلامیەکانی تریش هەیە بە گەندەلی دارایی یەوەش بەلام تیشکی ناخرێتە سەر و باس ناکرێت.
د. یونس سید رشید
مامۆستای زانکۆ