چاكسازیەكانی كوردستان لەژێر رۆشنای ئەزمونی ووڵاتانەوە

پ.ی.د.رعد رفعە
لەو ماوەی رابردوو دوای قوڵبونەوەی قەیرانی دارایی لەچەند لایەکەوە کۆمەلێک پرۆەی چاکسازی دارایی پێشکەش بە پەرلەمان وحکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە؛ لەوانە: پرۆژەکەی وەزیری دارایی وئابوری، راپۆرتەکەی گۆران ئازاد وفرسەت سۆفی، دەستەی وەبەرهێنان، لیژنەی دارایی پەرلەمانی کوردستان، پرۆژەكانی ئەنجومەنی وەزیران.
لێرەدا نامانەوێ باسی لایەنی باشەو خراپەی ئەم پرۆژانە بکەین، بەڵام ئەوەی خاڵی سەرەکی ئەو هەوڵانەیە دەتوانین ئەوە هەست پێ بکەین هەموو پرۆژەکان بنەمایەکی سەرەکی چاکسازی ئابوریان لەدەستداوە، کەئەویش بریتیە لە چاکسازی سیاسی، كە دەروازە وزامنی چاکسازی ئابوریە. بەمانایەکی تر هیچ چاکسازیەکی ئابوری ودارایی بەرهەمدار نابێ وئامانجەکانی لە خزمەتی هاوڵاتیان ودامەزراوەکانی دەوڵەت نابێت تاکو دایەلۆگ لە نێوان هێزە سیاسیە کاریگەرەکانی کۆمەڵگە ئەنجام نەدرێت وبەسازانی سیاسی قۆناغی گواستنەی ووڵات تێبەپەرێندرێ بۆ چاکسازی سیاسی وئابوری.
لەرابردوودا نموونەی ووڵاتی دیکتاتۆر وخاوەن قەیرانی گەورەی ئابوری توانویانە قۆناغی گواستنەوە تێبپەرێنن بە سازانی سیاسی، نمونەی ئەوەش ووڵاتەکانی: باشورو رۆژهەڵاتی ئەوروپا وئەمریکای لاتینی وباشوری رۆژهەڵاتی ئاسیاو ئەفریقا.
هەر بۆیە لقێکی زانستی سیاسەتی بەراورد بریتیە لە گواستنەوەی دیموکراتی، واتە گواستنەوەی ووڵاتە دیکتاتۆرەکان بۆ ووڵاتی گەشەی ئابوری ودەستاودەستکردنی دەسەڵات. بەو مانایەی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات مەرجی سەرەکی سەرکەوتنی هەر پرۆژەیەکی چاکسازیە.
لەم ووتارەدا رێگاو شێوازەکانی ئەزمونی ووڵاتان دەخەمە روو بۆ چاکسازی سیاسی وئابوری:
یەکەم: رێکەوتنی سەرکردەکان: هەروەکو هیندستان لەسەر دەستی پارتی کۆنگرەی نەتەوەیی”INC”ومالیزیا لەسەر دەستی رێخراوی مالایۆیی نەتەوەیی یەکگرتوو”UMNO” روویدا کاتێک ئینگلیزەکان ئەم دوو وڵاتەیان جێهێشت بۆ خۆ بەڕێوەبەری بۆ میلەتەکان، ئەوەشی گرنگ بو ئەو وڵاتانە سەرکردەکانیان لە ئاستێکی ماریفی وسیاسی بەرزدابوون توانیان هەموویان رێکبەکەون بۆ پێکهێنانی دەوڵەتێکی سەربەخۆ وفەراهەمکردنی ئازادی سیاسی وئابوری ودەستاودەستکردنی دەسەڵات لەلایەن حزبە رەسەن وشۆرشگێرەکانەوە. ئەم حیزبانە خۆیان نەسەپاند بە شەرعیەتی شۆرشگێری بەڵکو میللەتیان ئازادکرد لە بژاردەکانیان.
دووەم: قۆناغبەندی لە گواستنەوەی دیموکراتی: ئەم پرۆسەیە چەند قۆناغێک لەخۆی دەگرێ کە گرنگترینیان: قۆناغی لاوازی سیستەم ودەسەڵاتدارانی پێشو وسەرهەڵدانی باڵێکی چاکسازی لەناو دەسەڵات (یان دروستبوونی ئۆپۆزسیۆنێکی بەهێز لە دەرەوەی دەسەڵات)، پاشان کرانەوەی سیاسی، پاشان بەرەوپێشبردنی ئەم کرانەوە بۆ گواستنەوەی دیموکراتی. لێرەدا نمونەی ئەزمونی چەند ووڵاتێک دەخەینە روو:
1- ئیسپانیاو بەرزایل: لەو دوو ووڵاتەدا گۆرانکاری لە سەرەوەی هەرەمی دەسەڵات بووە کاتێک باڵی ریفۆرمی دەسەڵات توانیان خۆیان و ووڵاتەکانیان رزگاربکەن لە دیکتاتۆریەت وقۆرغکردنی دەسەڵات لەلایەن چەند کەسێکەوە. لە ئیسپانیا دوای مردنی فرانکۆی دیکتاتۆر لە ساڵی 1975 ئەدۆلفۆ سواریز بووە رابەری بزوتنەوەی نەتەوەیی کە حیزبەکەی فرانکۆ بوو. شای ئیسپانیا سواریزی دانا بە سەرۆک وەزیرانی ئیسپانیا وسواریز دەستی بەچاکسازی سیاسی وئابوری ریشەیی کرد تا ئەو کاتەی ئیسپانیا گەیشتە قۆناغی دەستاودەستکردنی دەسەڵات بە شێوەیەکی ئاشتیانە.
2- پۆڵەندا وباشوری ئەفریقیا: دوای ئەوەی دەسەڵاتدارانی ئەو دوو ووڵاتە گەیشتنە ئەو بڕوایەی کە چیتر ووڵاتیان پێ بەرێوە ناچێت بەم شێوازەی حوکمرانی وترسی تەقینەوەی جەماوەریان لێ نیشتەوە باڵی چاکسازی دەسەڵات بە سازان لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن توانیان گواستنەوەی دیموکراتی ئەنجام بدەن. حاڵەتی گواستنەوەی چاکسازی پۆڵەندا زۆر بەروونی رەنگدانەوەی ئەو شێوازەیە. لە پۆڵەندا حزبی شیوعی دەستی بەسەر تەواوی جومگەکانی دەوڵەت گرتبو وهەر بۆیە ئۆپۆزسیۆنی “سۆلیدارێتی” بەهێز پێکهێنرا دژی حوکمی شیوعیەکان، بەڵام هەر زوو لە ساڵی 1981 سۆلیدارێتیان بلۆک کرد.بەلام شیوعیەکان دوای تەنها (8) ساڵ تەواو گەیشتنە ئەو قەناعەتەی کە ووڵاتیان پێ بەرێوە ناچێت بە تەنها لەژێر سایەی ئەو هەموو قەیرانە دارایی وسیاسیانەی کەتێیدا تێپەر دەبن، بۆیە بەناچاری کرانەوەی سیاسیان راگەیاند ولەبەر ئەوەی بەتەنها نەیان دەتوانی قۆناغی سەختی قەیرانە ئابوریەکان تێبپەرێنن هەر بۆیە دەستیان کرد بە سازان لەگەل سۆلیدارێتی وئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی ئازادانە لە ساڵی 1989 وپێکهێنانی حکومەتێکی ئیئتلافی وهەر لە ساڵی 1990 حزبی شیوعی بەناچاری خۆی هەڵوەشاندەوە.
بێگومان ئەو گواستنەوەیە لە ئاکامی رێكەوتنی سەرکردەکان هات کە گرفتی هەبونی شەرعیەت ومانەوەیان لەژێر پرسیاری گەورە دابوون، ئەمە جگە لەو قەیرانە ئابوریە گەورانەی کە پۆڵەندا پێی تێپەردەبوو وهەروەها ئەو فشارە جەماوەریە گەورەیە لەسەریان وئۆپۆزسیۆنێکی عاقڵمەند کە توانی قۆناغی گواستنەوەی چاکسازی بە سیاسیانە بەڕێوەببات.
3- کۆریای باشور وفلیپین ومەکسیک وتونس ومیسر ولیبیا: لەو ووڵاتانەدا لەبەر ئەوەی دەسەڵاتداران نەیانتوانی خۆیان گۆرانکاری وچاکسازی ریشەیی ئەنجامدەن گۆرانکاریەکان لەخوارەوە سەری هەڵداو لەرێگای شۆرش وراپەڕین وخۆپیشاندانی جەماوەری دژی دەسەڵات گۆڕانکاری ریشەیی ئەنجامدرا.
ئەگەر سەرنجێکی دۆخی ئێستای سیاسی و ئابوری کوردستان بدەین ئەو ڕاستیە هەست پێدەکەین کە قۆناغی ئەمرۆی کوردستان لە تەقینەوە نزیک بۆتەوە، چونکە هەردوو حزبی دەسەڵاتداری کوردستان ناتوانن بەتەنها ئەم قەیرانە گەورە سیاسی وئەمنی وئابوریانە تێبپەرێنن بێ ئەوەی دان بە شکستی حوکمرانیان نەنێن لە کوردستان و لەگەڵ گشت هێزە سیاسیە کاریگەرەکانی کوردستان لەسەر یەک مێزی بازنەیی دایەلۆگ دابنیشن وسازانی راستەقینە وریشەیی بکەن لە پێناو دەربازبوون لەم قەیرانەداو گەیشتن بە قۆناغی گواستنەوە.
بەپێچەوانەوە ئەگەر لەو کاتە هەستیارە چاکسازی ڕاستەقینە نەکەن وهەوڵەکان تەنها لەچوارچێوەی چەند گۆڕانکاریەکی روكەشی بێت، شتێکی ئەوتۆ لەقەیرانە بنەڕەتیەکە ناگۆڕێت، وەکو ئاماژەشمان پێکرد ئێستا حكومەتی هەرێمی کوردستان لە لێواری راگەیاندنی فەرمی مایەپوچبووندایە، بۆ ڕاستکردنەوەی ئەو دۆخە پێویستە حیزبە دەسەڵاتدارەکان لەچوارچێوەی پرۆژەیەکی درێژخایەن کە سەقفی زەمەنی ڕوون بێت و، بەهاوبەشی لەگەڵ لایەنە سیاسیە کاریگەرەکانی کوردستان چاکسازیە بنەڕەتیەکان ئەنجام بدەن، ئەگەرنا دوورنیە توشی هەمان دۆخی ئەو وڵاتانە بین کە سەرکردەکانیان بەهۆی مل نەدان بۆ واقیع هەم خۆیان و هەم ئەزمون و وڵاتەکەشیان بەرەو هەڵدێر برد.