مەسعود عبدالخالق
(كەسی شایستە لەشوێنی شایستە – ئەو بابەتە بۆیە لەو کاتە بڵاوکرایەوە زۆرگرنگە كەسانی پاك وسەربەخۆ حوكمیان بدریتە دەست ئەگەر ڕاستە بەنیازی چاكسازین)
زۆربەى رۆژهەلآتناسەكان هاوڕان كە لە كۆنەوە كەسايەتى كورد بە هێز بووە، ، لەبەر ڕێزى كورد بە (قوڕەيشى عەجەم) بەناوبانگ بوو..بۆيەش ميللەتانى تر لە ناو كورد دەتوانەوە، بەلآم لە دواى جەنگى جيهانى يەكەم(1914-1918) وڕێكەوتنامەى (سايكس بيكۆ 1916) كەسايەتى كورد توشى كۆسپێكى گەورە دەبێت، بە تايبەتى لە دواى سەرهەڵدانى سیستەمی كۆمارى و بزووتنەوەى نەتەوەيى، تا ئەو ڕادەيە توشى(دەردى تەقەزوم)يش بێت.
نزیكەی سەدەیەكە دووچاری داگیركاری وشكست بوویتەوە لە ڕووی نیشتمانی وسەربازی وسیاسی وفكری ،ڕەنگی داوەتەوە سەر شكستی شارستانی وتەعلیمی ،ئەو شكستانەش وا ئاویتە دەبن كە دەردەكە بگاتە ئاستی فەرهەنگی وسايكؤلؤجيةتى كةسيتى كورد, ،كەمتر متمانەی بەخۆی ماوە، بەرگری لەكاری خراپە لاوازدەبیت ..ئەوە دەردی میلەتانی ژێر دەستەیە ، كاریگەری سیاسی و دەروونی و فەرهەنگی قووڵی بەجێ هێشتووە، بۆیە لای كۆمەڵگەی كورد جار وایە پێوەرەكان پیچەوانە دەبنەوە(ڕەشی لێدەبێتە سپی وپیچەوانەش).. بەتایبەتی دوای ئەوەی دەسەلاتی كوردی خۆی هەلسا بەو تیكشیواندنە.
بۆیە دەبینین ئینتمای نیشتمانی و نەتەوەیی و ئاینی و فەرهەنگی لاواز بووە، بەخێرایی دەگۆڕێن، بەخێرایی جل وبەرگ و دیمەنی خۆیان دەگۆڕن، زمان و نەریتیان دەگۆڕن، نەتەوەیان گۆڕی، هەتا ئاینیش دەگۆڕن, بەرژەوەندی تایبەتی وخۆویستی زۆر زال دەبیت ،خراپەو دزیوی دەبیتە ئاسایی و دەبێتە ڕای گشتی ،جاریش وایە شەرعیەتیشی پیدەدریت، پانتایی گۆڕاوی زۆر دەبێت وپانتایی سەوابتی زۆر تەسك دەبیتەوە ،ئەوەی زۆر سابیتە لای خۆویستیە باقیەكەی تری سابیت نیە.زلەوەوە ڕای گشتی بۆ (كاری سەلبی) دروست دەبیت ،ئالەوكاتە زۆر زەحمەتە كەسایەتی وا دەرچیت دژە باو دژی نیمچە ڕای گشتی ، بۆیە كەسانی وەك جەلالی سام ئاغەو كەسانی تری ئیداری وسیاسی وقانونی هاوتا زۆر جیگەی ڕێزن ،ئەستیرەی تاریكە شەون .
لە دواى ڕاپەڕين و دروست بوونى دەسەلآتى كوردى لە ساڵى ١٩٩١ەوە وا چاوەڕوان دەكرا پێش بيناكردنى ولآت، بونيادى كەسايەتى كوردى دابڕێژێتەوە بە هۆى حكومەتى خۆماڵى، لە ڕێى وەزارەتى پەروەردە و خوێندنى بالآو و خوێندنى ئايني و زۆر لايەنى تر، كەچى كەسێتى كوردى خراپتر تێك شكا بە هۆى گەندەڵى و نەبوونى بەرنامە، نەبوونى ديموكراسى و زۆرى قەيرانى تر.
ئێستا كەسێتى كورد لە قەيراندايە، كۆمەلگەی كوردی بە (يتيم الامة الاسلامية) ناو دةبرىَ, دەروونى زۆر ناسك بووە، لە دۆخێكى سايكۆلۆژى لاواز دايە، خەريكە ئەو گەندەڵيەى سەروو شۆڕ دەبێتەوە ناو كۆمەڵگەش، هەق و ناهەق لێ تێكەڵ دەبێت، ئيمامى عەلى و لۆبۆن و دوركايم و زۆرى تر قسەيان لەوەها سايكۆلۆژيةك كردووە، وا پێدەچێ چينى گەندەڵ لە كوردستان كارى ڕێكخراوەييان لە سەر ئەو پرۆسەيە كرد بێت بۆ ئەوەى كۆمەڵگەيەكى شێواو بەرهەم بهێنن تا بەرگرى گەندەڵى نەكرێت، واش كراوە و سەركەوتنى گەورەيان بە دەست هێناوە، بۆيە دەبينين بە دەگمەن كەسانى ناودار لەو تاقيكردنەوەيە دەردەچێت، كەسانێك لە پۆست و پايە بن و بە پاكى لێى دەربچن، هەندێك ئەزمونى سياسى هەيە لە كوردستان سەركردەى گەورە و كار بە دەست بەرەى گەندەڵيان بە جێ هێشتووە و بەرەى گەليان هەڵبژاردووە.
لە نمونە هەرە ديارەكان لەو بوارەدا وەكو پێشڕەو(جەلالى سام ئاغا) ناوى دێت، چونكە ئەو بە بێ پاڵنەرى سياسى واى كردووە، لەو پۆستانەى وەريگرتووە لە هەمووى بە پلەى ناياب لێى دەرچووە، ئينجا ڕێگرى هەرە گەورە بووە بۆ گەندەڵى، چەندين دۆسيەى گەورەى بۆ دزە گەورەكان كردۆتەوە، ئەو وەك دادوەرە نەفامەكان نەهاتووە دۆسيە بۆ هەژار و كەم درامەتەكان بكاتەوەو گەورە و شەريفەكانيش ببوێرێت، ئەو جۆرە تەرازوە لە ئاين پێي دەوترێت (حوكمى جاهلى یان نەفامی) لە زاراوەى دەوليش پێى دەوترێت(دبل ستاندەر) ,كوردستان پڕيەتى لەو جۆرە حوكمە، يان حوكمەكە نيە يان ئەگەر هەبوو لەو شێوەيەيە، كەمێك لەوانەى وا ناكەن جەلال سام ئاغايە، تەركيزى خستۆتە سەر گەورەكان و سەر سەرچاوەكان، بەو هۆيەشەوە باجى داوە، ئەوەى تەحداى ئەو پياوە بە گەورەيى دەنرخێنێت كارە دژە باوەكانيەتى، كە نەچۆتە ژێر بارى (باو) باو لە كوردستان گەندەڵى و تالآنيە، تا ئەو ڕادەيە خەريكە ببێتە ڕاى گشتى، ئەوانەى دزى دەكەن و ماڵ و سامان (لە جياتى كوردايەتى و خزمەت) بەرپا دەكەن لە ناو حزبەكەيان پیگەی بەهیزی دەبیت ، تا ڕادەيەكیش يەك ڕيزيان پەيدا كردووە، لە ناو خەڵكيش دەڵێن(بۆ خۆى بووە پياو)، ئەوانەى پاكيشن ڕێگرى لە دزى و تالآنى دەكەن و دەيانەوێ پارێزگارى موڵكيەتى گشتى بكرێت زۆر جار پێيان دەڵێن (نەيزانى بيخوا)، ئەوە دۆخێكە هەر ميللەتێك پێي بگا وەسفى تايبەتى خۆى هەيە لە (پۆلينە سايكۆلۆژيەكان)، تا ئەو كاتانە ڕۆڵى كەسى كاريزمە دێت، هەروەك ئيمامى عەلى ستايشى ئەو جۆرە كەسانە دەكا كە بە دواى ڕاى گشتى هەڵە ناكەون، بە دواى جاهيلى ناكەون، بە دواى بەرژەوەندى تایبەتی ناكەون، وەك تاك دژە باو دەبن،دژە باوی چەوت.
جەلالى سام ئاغا شايستەى ئەو ستايشەيە، لەوەش زياتر كە لەو دەمە جاڕى پێچەوانە دراوە، لەو دەمە كە زۆربەى بەرپرسان و دەسەلآتداران وەك دەرفەت ماڵ و سامانى گشتى كۆدەكەنەوە و بۆ بەرژەوەندى تايبەتى، ئا لەو كاتە ئەو كارى پێچەوانە دەكات بە دەگمەن بە خەڵكى چاكسازيش كراوە، بە هەندێ خەڵكیكیش نەكراوە كە خۆی بە ئاينپەروەر ناوزەد كردووە ، بەو پياوە كراوە و هەڵساوە ماڵ و موڵكى تەحويل كردووە بۆ موڵكى گشتى، كارى خێرخوازى لە بوارى دروستكردنى خوێندنگادا كردووە، ئەوەش ڕێك لە گەڵ فەرمودەكەى پێغمبەر (د.خ) كە دەڵێت(فليكن تهذيبكم بسيرتكم)، ئەو هەنگاوەى جەلالى سام ئاغا مەدرەسەیە بۆ ئەهلى چاكساز تا ئەزمونی لێوەرگرن، نمونەيەكى زانستى و فەلسەفى بە هێزيشە بۆ بەرپەرچدانەوەى هەموو ئەو كەس ولایەن ودەزگایانەی پەردەپۆشی ئەو دۆخە دەكەن ودەلێن كەس لەكەس چاكتر نيە، هەموو يەك لە يەك خراپترن، ئەو دەستەواژە یەكجاری بێئومیدیە ، ئەو هەنگاوەى ناوبراو ئەو ماكينە ڕاگەياندنەى گەندەڵكارانى وەستاند، ئينجا لە ڕووە فەلسەفى و ئابورىيش دەگۆترانەوە، سەردەمى نوێ جيهانگيرى و پرسى كەسايەتى بەرژەوەندى خواز گشتيەو چارەى ناكرێت،
ئەوەتا ئەو هەنگاوەى جەلالى سام ئاغا نمونەى فەلسەفەى ئابورى و سايكۆلۆژييەو كە وانيە، بريا توێژينەوەيەكى زانستى لە زانكۆيەك لەو بارەيەوە بكرابوايە، هەروەها چەندين وتارێكى ئاينى بۆ بكرابايە، تا بيناى جولانەوەيەكى دژە گەندەڵى بەرپا بكریت، وەك جولانەوەكانى (ليخ ڤاونسا) لە پۆلۆنيا (پورتوقالى) لە ئۆكرانيا، زەردەكانى فەرەنسا، برسيەكانى ڕوسيا…هتد