بەهاى قانونى و سیاسى نامەکەى تیلرسون و ڕێفراندۆمى کوردستان

لەلایەن ستاندار Posted on 279 جار بینراوە

دانا چراغ

دوو ڕۆژ پێش ئەنجامدانى ڕێفراندۆم ربکس تیلیرسون وەزیرى دەرەوەى امریکا نامەیەکى بۆ بەڕێز مسعود بارزانى نارد بە مەبەستى ئەنجام نەدانى ریفراندوم لە 25ى9ى2017 و دواخستنى پرۆسەکە، لە بەرامبەردیشدا بەڵێنى چارەسەرکردنى کێشەکانى نێوان هەرێمى کوردستان و حکومەتى ناوەندى ئەدات لە ڕێگاى گفتوگۆ لە ماوەى ساڵێکدا، هەروەها بە شێوەى یەکلایەنە دەوڵەتى امریکا ملزم دەکات بە جێبەجێکردنى هەندێ ئەرک بەرامبەر هەرێمى کورستان: ئەنجامدانى گفتوگو بە مەبەستى گەیشتن بە ڕێکەوتن سەبارەت بە ئایندەى هەرێمى کوردستان بە شێوەى فیدرالى، کۆنفیدرالى یان سەربەخۆى، مانەوەى هێزى پێشمەرگە لە هاوپەیمانى نێودەوڵەتى دژى داعش، دانانى نەخشەڕێگایەکى خێرا بو چارەسەرکردنى سنورى هەرێمى کوردستان بە گوێرەى ئەو میکانیزمانەى لە مادەى 140 دەستورى عیراقدا دیاریکراوە، چارەسەرکردنى کێشەى پێشمەرگەو گەشتى ئاسمانى و پەیوەندییەکانى دەرەوە چەندین مەلەفى تر…….هەروەها لە نامەکەدا تیلرسون دەڵێت: بە ناوى وڵاتە یەکگرتوکانى امریکاوە ئەم نامەیە دەنوسم ……” لە کۆتایدا دەڵێت هیوادارین بڕیاڕێکى ئازایان بدەن بە قبوڵ کردنى ئەم پێشنیارانە کە دەبێتە هەلێکى مێژووى لە نێوان امریکا و هەرێمى کوردستان و عێراق……”
پرسیارەکە ئەوەیە ئایا کارى یەکلایەنە (unilateral act) کە خۆى لە نامەکەدا دەبینێتەوە بەهاى قانونى هەیە؟ ئایا امریکا ملزم بوو بە جێبەجێکردنى ئەو بەڵێنانە گەر ڕێفراندۆم ئەنجام نەدرایە؟ ئایا وەزیرى دەرەوەى ووڵاتێک دەتوانێت بەناوى دەوڵەتەکەیەوە بەڵێن بدات؟ ئایا ئەو بەڵێنە پێویستى بە ڕزامەندى دەوڵەتانى دروسێ هەرێمى کوردستان هەبوو تا جێبەجێبکرێت؟ بۆ شیکردنەوەى ئەم بابەتە پاڵپشت بە قانونى نێودەوڵەتى وەڵامى ئەم پرسیارە ئەدینەوە.
سەروکى پێشوى دادگاى دادى نێودەوڵەتى (ئیدواردو جێمێنزEduardo Jiménez) پێناسەى کارى یەکلایەنە(unilateral act) دەکات کە بریتیە لە: راگەیاندنێکى یەکلایەنى کە بە مەبەستەوە لەلایەن کارەکتەرێکى قانونى نیودەوڵەتیەوە ڕادەگەینرێت، بە مەبەستى دروستکردنى التزامیکى قانونى نێودەولەتى کە ئاسارو کاریگەریەکانى لە قانونى نێودەوڵەتیدا پێشینەى هەیەو رێگەپێدراوە )، هەروەها لە ڕوى مدنیشەوە شارەزایەکى وەک عبدوارزاق ئەلسنهورى دەربارەى التزاماتى قانونى کە بە شێوەى یەکلایەنە ئەنجام ئەدرێت ڕاى وایە: ایرادەى تاکلایەنە بریتیە لە کارێکى قانونى کە بەشیوەى تاکلایەنە دەردەچێت کە ئاسارى قانونى جیاوازى هەیە، هۆکارێکە بو بەدەستهینانى مافێکى دیاریکراو وەک وەسیەت، هەروەها هوکارێکە بو وازهێنان لە مافێک وەک رەهن و ارتفاق .
کار یات هەلسوکەوتى یەکلایەنە دیاریدەیەکى نامۆ نیە لە کۆمەڵگاى نێودەوڵەتى لە گەڵ ئەوەى کە دەوڵەتەکان هەڵسوکەوتیان لە چیوارچیوەى قانونى نێودەوڵەتى دا رێکخراوە و سنوردار کراوە بەڵام ئەمە نەبۆتە هۆى ئەوەى کە دەوڵەتەکان هەندى هەلسوکەوتى یەکلایەنە بە ئازادى ئەنجام بدەن، یەکێک لەو بابەتانەى کە ڕێگە پێدراوە لە قانونى نێودەوڵەتى بابەتى ئەنجامدانى کار یان هەلسوکەوتى یەکلایەنەى دەوڵەتەکانە.
یەکێک لە سودەکانى ئەم کارە ئەوەیە کاتێ گفتوگوکان ناگەنە ئەنجام و لایەنەکان تواناى رێکەوتنیان نیە لەم کاتەدا ئەم کارى یەکلایەنە وەک چارەسەرێک و بەدیلێکى قانونى خۆى نمایش دەکات،کارى یەکلایەنە دەشێ بە بەنوسین بێت یان بە زارەکى لەلایەن دەوڵەتێکەوە بە شیوەى سەربەخۆ دەردەچێت و هێز و کاریگەرى ناوەستێتە سەر دەوڵەتێکى تر و نە هیچ سەرچاوەیەکى ترى قانونى نێودەوڵەتى، کە ئەمەش خۆى دەبینیتەوە لە: بەڵێندان، دانپێدانان، وازلێهێنان، بەرەنگاربونەوە و ڕاگەیاندن، بۆ ئەوەى ڕاگەیاندنی دەوڵەتێک التزاماتى قانونى بۆ دەوڵەتەکە دروست بکات دەبێت 5 پێنج مەرج و عنێرى سەرەکى هەیە لە ڕاگەیاندنەکەدا هەبێت کە بریتین لە:
1 بونى نیەت کە دەوڵەتەکە دەیەوێت التزامێک لەسەر شانى خۆى دروست بکات.
2 بە ئاشکرا ڕایبگەینى واتا ئەو بابەتەى کە دەیەوێت التزامى پێوەبکات.
3 ئەوەى دەیڵێت بە شێوەیەکى کونکرێتى دیاریبکات(بابەتەکە دیاریبکات).
4 ئەوەى دەیلێت ئەوتونومبێت( واتا التزامات دروست بکات بۆ دەوڵەتەکە بێ ئەوەى پێویستى بە قبوڵى دەوڵەتى دیکە هەبێت بۆ ئەوەى جێبەجێبکات).
5 لەلایەن کەسانێکەوە ڕابگەینرێت کە توانا و دەسەڵاتى ئەویان هەبێت التزامات لەسەر شانى دەوڵەتەکانیان دروست بکەن، ئەو کەسانەش کە دەتوانن التزمات لەسەر شانى دەوڵەتەکانیان دروست بکەن بریتین لە: سەرۆکى دەوڵەت، سەروکى وەزیران، وەزیرى دەرەوە(مادەى 7 خالى 2 بڕگەى الیف لە ریکەوتنامەى فیننا بو قانونى ریکەوتنامەکان ساڵى 1969) ، هەروەها ئەم کەسانە پێویستیان بە وەرەقى تفویچ نیە بۆ ئەوەى رێگەیان پێبدرێت بە ناوى دەوڵەتەکەیانەوە ڕاگەیاندن بدەن .
لێرەوە دەگەیەینە ئەو دەرئەنجامەى کە بەڵى کارى یەکلایەنە(بۆ نمونە نامەکەى تیلیرسون) بەهاى قانونى هەیەو التزام بۆ دەوڵەتەکانیان دروست دەکات و امریکا ملزم بوو بە جێبەجێکردنى چونکە بە شێوەى ئارەزومەندانە و لەلایەن کەسانیێک کە دەسەڵاتى ڕاگەیاندنیان هەیە ئەو نامەیە نوسراوەو ئاڕاستەکراوە، هەروەها ئەو کەسەش کە نامەکەى نوسیوە دەچێتە چیوارچێوەى ئەو کەسانەى کە تێریحات و ڕگەیاندنەکانیان التزم بۆ دەوڵەتەکانیان دروست دەکات، سەبارەت بە ووڵاتانى دراوسى هەرێمى کوردستان بە هیچ شێوەیەک نەیاندەتوانى کێشە بۆ جێبەجێکردنى دروست بکەن چونکە کارى یەکلایەن کارێکى سەربەخۆیەو پشت بە هیچ کارکتەرێکى دیکەى نێودەوڵەتى نابەستێت تەنها لە یەک بارودۆخدا دەتوانرێت داواى ڕگرتن و پوچەڵکردنەوەى بکرێت لەلایەن دەوڵەتەکانەوە ئەویش گەر لە کاتى راگەیاندنیدا دژى بریارێکى ئەنجومەنى ئاسایشى سەر بە نەتەوە یەکگرتوەکان بێت .
نمونەى مێژوى کارى یەکلایەنە کە التزاماتى قانونى لەسەر دەوڵەتەکانیان دروست کردوە:
ڕاگەیاندنى اهلن(نیلس کلوز اهلن) وەزیرى دەرەوەى پێشوترى نرویج:
لە ساڵى 1815 نرویج و دانیمارک لەیەکترجیابونەوە سیادەى غرینلاند بوە کێشەى نێوانیان لە ساڵى 1919 وەزیرى دەرەوەى نرویج دەربارەى سیادەى دانیمارک لەسەر دورگەى( غیرلاند) ڕاگەیاندنێکى بە شێوەى زارەکى(شفوى) دا لەبەرامبەر وەزیرى دەرەوەى دانیمارک ووتى: پلانەکانى حکومەتى مەلیکى سەبارەت بە سیادەى دانیمارک لەسەر خاکى غرینلاند هیچ کێشەیەکى نیە سەبارەت بە نرویجەوە….).
بەڵام دواتر نەرویج دەستیکرد بە داگیرکردنى بەشێک لە غرینلاند تا ساڵانى سیەکان، پاشان هەردولا ڕێکەوتن کێشەکە بەرنە بەردەم دادگاى هەمیشەى دادى نێودەوڵەتى بۆ یەکلاکردنەوەى کێشەى سیادەى غرینلاند، پاش ئەوەى هەردوولا بەڵگەکانیان خستە بەردەم دادگا بۆ یەکلاکردنەوەى دۆسیەکە لە بەرژەوەندى خۆى، یەکێک لە بەڵگانەى زۆرترین قورساى هەبوو لە یەکلاکدنەوەى دۆسیەکە لە بەرژەوەندى دانیمارک ئەو ڕاگەیاندنە یەکلایەنەى وەزیرى دەرەوەى نرویج بوو کە یەکلایەنە ئەوەى ڕاگەیاندبوو کە دانیمارک سیادەى هەیە بەسەر دورگەکەوە لەبەر ئەوە دادگا لە ساڵى 1933لە بەرژەوەندى دانیمارک بڕیاریدا.
دادگا بە کورتیەکەى ڕایگەیاند کە: ڕاگەیاندنى یەکلایەنە بە شێوەى بەڵێن و ڕاگەیاندن لەلایەن وەزیرى دەرەوى وڵاتێک بە ناوى حکومەتەکەیەوە التزامات لەسەر دەوڵەتەکەى دروست دەکات….هتد. لەو کاتەوە ڕاگەیاندنى یەکلایەنە بۆتە بابەتێکى گرنگ و قورسایى قانونى خۆى هەیە.
هەروەها چەندین نمونەى تر هەیە کە لە دادگاى دادى نێودەوڵەتى ئەوە سەلمێنراوە کە راگەیاندنى یەکلایەنەى دەوڵەتەکان التزامى قانونى لەسەر شانى دەوڵەتەکانیان دروست دەکات و ئاسارى قانونى لێدەکەوێتەوە وەک: ڕا و تێڕوانینى دادگاى دادى نێودەوڵەتى لە ساڵى 1974 سەبارەت بەو سکالایەى نیوزلەند و استرالیا دژى تاقیکردنەوەئەتومیەکانى فرنسا پیشکەشیانکرد و دادگا رایگەیاند ئەو بەڵێنانەى دەسەڵاتدارانى فرنسا(سەروکى دەوڵەت و وەزیرى دەرەوە) داویانە التزامى قانونى دروست دەکات، فرنسا ملزمە کە دەست لە تەجروبەى ئەتومى هەلبگریت لە باشورى دەریاى ئارام .
گەر سەرنج لەو نمونانەى سەرەوە بدەین دەبینین ڕاگەیاندن و تێریحاتى وەزیرانى دەرەوە چۆن التزمات بۆ دەوڵەتەکانیان دروست دەکات تەنانەت گەر لە دژى خۆشیان بەکاربێت، ئەى گەر دەوڵەتێکى گەورەى وەک امریکا بە شێوەى ئارزومەندانە خۆى بەڵێنیک بدات؟ هیچ گومانێکى تێدا نامێنێت کە امریکا ملزم بوە بە جێبەجێکردنى و دەسەڵاتدارانى هەرێمى کوردستان دەیانتوانى وەک بەڵگەنامەیەکى قانونى لە بەرژەوەندى سەربەخۆى هەرێمى کوردستان سودى لێوەربگرن نەک ئەنجامدانى پرَسەیەک کە نە یاڵپشتى قانونى هەبوو(ناوخۆى و نێودەوڵەتى) نە یاڵپشتى نێودەوڵەتى هەبوو نە خاوەن هێزێکى کاریگەر بوو تا کێشەکان بە هێز یەکلایبکاتەوە،بەڵام بە داخەوە ئەم هەلە مێژوییە لەلایەن سەرکردایەتى سیاسى کوردستان لە دەست درا.

وەڵامێک بنووسە

پۆستی ئەلیکترۆنییەکەت بڵاوناکرێتەوە. خانە پێویستەکان دەستنیشانکراون بە *

ئەم ماڵپەڕە لە ئەکیسمێت بۆ کەمکردنەوەی هەرزە واڵە و سپام سوود دەگڕێ. فێربە چۆن زانیاری بۆچونەکانت ڕێکدەخرێت.