عەلی قەڵادزەیی
ئایا گرفتی بنەڕەتی جیهانی عەرەبی چی یە ؟ تەنانەت گرفتی سەرەکی دونیای ئیسلامی چی یە ؟ گرفتەکان خۆی لەلاوازی قبوڵكردن و بەدێوکردنی هزری ڕەخنەیی دەبینێتەوە لای سیاسیەکان ، وەک دەبینین ساڵانێکە بە هۆی ئەم فەراغەوە هەردوو جیهان باجێکی قورس دەدەن بەجۆرێ ڕۆژ دوای ڕۆژ قەیرانەکان تیایاندا بەسەر یەکتردا زیاتر کەڵەکە دەبن و ڕەوتە ناعەقڵانی و حزبە تەقلیدی و خێڵەکی و بنەماڵەییەکان زیاتر هەڵدەتۆقن و بزاڤە ئوسوڵیەکانی هاوشێوەی داعش و القاعیدە و جند الإسلام و گروپە توندڕەوەکانی تر کەوتونەتە سەر سکەی گەشەکردنی خۆیان ، ئەوەش تەواو پێچەوانەی دونیای هاوچەرخە ، چونکە لەوێ ڕۆشنگەری بوە فاکتی باڵادەستی هزری ڕەخنەیی بۆ بونیادنانی گەشەی هزرێکی دینامیکی کە ئەم هزرە هەمیشە گرەوی کردوە لەسەر جوانتر وێناکردنی ڕەخنە وەکو پرسێکی فەلسەفی و بیناکاری لەڕێگەی سەرنجڕاکێشانی دەسەڵات بۆ زەرورەتی پێداچونەوە بە کێماسیەکان و ڕاستکردنەوەی هەڵەکان و بەکلتورکردنی گوێگرتن لە دەنگە دڵسۆزەکان ، بۆیە کاتێک وڵات ڕوبەڕوی تەنگژەیەک دەبێتەوە دەسەڵات ئەم دەنگە دڵسۆزانە وەک بەشێکی کاریگەر لە دەستنیشانکردنی برینەکان و دۆزینەوەی چارەسەرێک دەبینێت کە ئەوکات ئەم لۆژیکە ڕێگرە لە کەڵەکە بونی قەیرانەکان بەسەر یەکتردا بۆ ساڵانێکی درێژتر .
کوردستان بە هۆی لاوازی هزری ڕەخنەیی و بەبەدیلبونی هزری ستایشکاری کلاسیکی بە هۆی زاڵبونی عەقڵیەتی تەسکی حزبی لای زۆرینەی شەقامی کوردی لە ساڵی (١٩٩١) و لەسەرەتای دامەزراندنی حکومەتی هەرێم لەلایەکەوە و لەولاشەوە بەهۆی مومارەسەی سیاسەتی چەوتی بەدێوکردن و ئیهمالکردنی دەنگە ڕەخنەییە دڵسۆزەکان و ئامۆژگارەکانیان لای بنەماڵە و نوخبەیەکی کەمی دەسەڵات ، کوردستان بۆتە شوێنی پەڕاوێزخستنی هەموو پرسێکی ڕاستکردنەوە و پێداچونەوە بە قەیرانەکان و بەدوور لە چارەسەر هەمیشە قەیرانێک بە قەیرانێکی نوێتر سپێدراوەو تاکو دۆخەکە بەم بارە قەیراناویەی هێشتای گەیشت .
بەهۆی مومارەسەی سیاسەتی نالەباری بەدێوکردنی دەنگە ڕەخنەییە واقعیە دڵسۆزەکانەوە ئەم دەسەڵاتە ئامادەنەبوو گوێ بەهەموو ئەو دەنگانە بدات کە ساڵانێک بوو زەنگی سوریان لێدەدا بەئامانجی هۆشداریدان بەم حکومەتە حزبیە کە سیاسەتی بەلێشاو بەموچەخۆرکردنی لەشکرێک لە دەنگدەرەکانی بەسەر سکی حکومەت و کردنەباریان بەسەر بودجەوە تەنیا بە ئامانجی بەبارمتەگرتنیان بۆ ڕۆژگارەکانی دەنگدان و کاتە پێویستەکانی تر ، ئەم سیاسەتی میزەجگەراییەی دەسەڵاتی کوردی بارێکی ئەوتۆی خوڵقاندوە بەپێی سەرچاوەکان ئەمڕۆ لەکۆی (٥) موچە خۆر لە کوردستان (٢) یان بندیوار و بارمتەگیراوی پارتی و یەکێتی بن ، حەقیقەتی ئەم دەنگە دڵسۆزانەش باشتر دەرکەوت لەسەردەمی ڕاگوزەری (ئینتیقالی) لە مۆدێلی حکومڕانێتی ئاسانەوە بەهۆی زۆری پارەو گەیشتن بەمۆدێلی حکومڕانێتی سەخت بەهۆی کەمبونەوەی پارەوە لە هەرێم ، مەسرور بەرزانی لە یەکێک لە خاڵە نوسراوەکانی وتاری ئێوارەی جەژنیدا ئاماژەی بەو خاڵەکرد و گلەیی ئەوەی لەکابینە حکومیەکانی ئامۆزاکەی کرد کە خەڵکی بە لێشاو کردۆتە موچەخۆر و بارمتەی حزب و کابینەکەی وا خەریکە باجی سیاسەتە هەڵەکانی ئەو دەدات .
گەر دەسەڵاتی کوردی تەنیا بۆ ڕۆژێک گوێی بگرتایە بۆ نەیاری دەنگە ڕەخنەییە عەقڵانیەکان لەکوردستان بۆ پڕۆژەی بەناو ئابوری سەربەخۆ و ماڵجیایی دارایی هەرێم لەبەغدا ، بێگومان ئەمڕۆ دۆخی دارایمان بەم بەستەڵەکە نەدەگەیشت کە پێی گەیشتوە ، چونکە لەسایەی ئەم سیاسەتە بوو کە بەتەنیشت کردەکانی (مافیایی و پیسخۆریەوە) دەسەڵاتی کوردی کرد بە حکومەتێکی موفلیس و رۆژێک لەبەردەم دەرگای حکومەتی بەغدا و جارێکیش لەبەردەم قاپی سەرمایەدارانی هەرێم بۆ پێدانی قەرزێکی (٤٠٠) ملیار دیناری بۆ موچەی موچەخۆران دەستی پانکاتەوە ، بەپێچەوانەوە دەسەڵات بەهۆی سیاسەتی بەدێوکردن و مومارەسەی جەنگی دەرونیەوە بە حساب نەکردن بۆ کۆی هەموو ئەم دەنگانە و بەپێچەوانەوە بە هۆی ئەولەویاتدان بە هەندێ دەنگی بەرپرسی هەلپەرست و مافیای نەوت بە پێشنیازیان بۆ ڕاگەیاندنی پڕۆژەی ئابوری سەربەخۆ و ئەوەی بەشانازیەوە خۆیان ڕۆژانێک ناویاننابوو پڕۆژەی (تەڵاقدانی بەغدا) ، کەچی دوای شکستهێنانی پڕۆژەکەیان لەکۆتایدا هەموو ئەو کاراکتەرانە جانتاکەیان کردە شانیان و گەڕانەوە بۆ ئەو مەملەکەتەی پێشتر لێوەی هاتبوون (لەندەن و پاریس و بەرلین) ، هێشتا ئەوانە لەو پایتەختانەوە لە دۆخی خراپی ئیفلاسی حکومەت و پڕۆسەی هەژار کەوتنی خەڵکی کوردستان دەڕوانن و جارجاریش بە خراپی حاڵمان پێدەکەنن ، سەرۆکی حکومەتیش لە وتاری ئێوارەی جەژندا قسەی ناودڵی ئەم هزرە ڕەخنەییانەی جارێکی تر دوبارە کردەوە کاتێک سیاسەتی نەوت و ئابوری فەرمانڕەوایەتی کابینەی ئامۆزاکەی بەفەشەلخواردوو لە قەڵەمدا.
هاوشێوەی نیە حکومەتێک لە دونیادا هاوشێوەی ئەم حکومەتی هەرێمە کە لە فۆڕمی حکومڕانێتیدا تەواو غەرقی بێبەرنامەیی و لە بەڕێوەبردنیشدا غەرقی میزاجگەرایی و بێ مەعریفەیی بێت ، چونکە هەمیشە حکومەتە ڕەشیدەکانی دونیا خاوەنی هەردوو پەیپەری سەوز و پەیپەری سپین لە ڕوبوڕوبونەوەی قەیرانەکان و پێشکەشکردنی سیستمی حکومەتداریان ، ئەم فەراغەش وایکردوە ئەم حکومەتە جارێک بەقاسەیەکی بەتآڵ و بە کڕوزانەوە بچێتە بەرقاپی حکومەتی ناوەند و جارێکی تریش بە دەستپانکردنەوە لە دەرگای سەرمایەدارانی کوردستان بدات ، لەولاشەوە لە غیابی بێ مەعریفەیی لە بەڕێوەبردندا تاکە هیوایەک کە ئایندەی خۆی لەسەر هەڵچنیوە بۆ تێپەڕاندنی تەنگژەی دارایی هەرێم بریتیە لە چاوەڕوانی دوبارە بەرزبونەوەی نرخی نەوت لەبازارەکانی جیهاندا ، لەکاتێکدا بەپێی شیکاری پسپۆڕانی نەوت مومکین نیە لەماوەیەکی وا کورتدا دوبارە نرخی نەوت بەرز بێتەوە بۆ ئاستی جارانی بەهۆی جێکەوتە نەرێکانی کۆڕۆنا ڤایرۆس لەسەر ئابوری جیهان بۆ ماوەیەکی درێژتر