6ى كانون موتلەقەن یادى دامەزراندنى سوپا نیە، چەند نهێنیەك لەبارەی دروستكردنی سوپای غێراق بخوێنەوە

لەلایەن ستاندار Posted on 680 جار بینراوە

مەسعود عەبدولخالق

 

لەگەل دابەشیەكانى رۆژهەلاتى ناوەڕاست بە دیزاینێكى نوێى رۆژئاوایى ولكاندنى بەشێكى كوردستان بە عیراقى دەستكرد..ئەوا بەردەوام فێلى لێ دەكرێ وخۆشى چاك هەستى پێ ناكا،واى پیشان دەدەن گوایە ئەو عیراقە بەنیشتمان ودەولەتەوە لەلایەن عیراقیەكان دروست كرا بێت و یادو بۆنەشیان بۆ داناوەو كوردى هەژاریش ناچار ئەو یادانە دەكاتەوە ! كەچى هەر هەموى لەلایەن بریتانیا دروست كراوەو ئەو یادانە ئەسل وئەساسى نیە ، لە چەند ڕۆژى داهاتوو دیسان جەژنێكى تر بۆ كورد دروست كراوە كەلە ڕاستیدا ڕۆژى شین وواوەیلایەتى ،یادى دامەزراندنى سوپاى عێراق بوویتە ئەو جەژنە،دەشیگێڕنەوە بۆ 6/كانونى دووەمى 1921 ،كەچى نەئەو رۆژە رۆژى دامەزراندنیەتى نەبۆكوردیش بۆنەو جەژنە.

سەربردەى دروست كردنى ئەو سوپایە بەوشێوەیە: هەر لەگەڵ داگیركردنى ئەو ناوچەیە لە 1914 ـ 1918 لەلایەن بەریتانیا میلیشیاى جاش بە ناوى (شەبانە) و (لیڤى) و… دروستكرد، لە ساڵى 1919 (900) كەس لەو شەبانەیە بە فەرمى تۆماركران و چونە ناو لیڤى، بڕیارى دروستكردنى سوپاى عیراق لە(شەبانەو لیڤى) لە پەرەگرافى (3)ى كۆنگرەى قاهیرە هات،ئەوكۆنگرەیە  تایبەت بوو بۆ دروست كردنى عیراق،هەموى شارەزاوسیاسیەكانى بریتانیا بوون تەنها جعفر عسكرى كوردو ساسون عسقیلى یەهودى بەشداربوون ،عربى هەر تیدا نەبوو ،بۆیەش دروست كردنى ئەو سوپایە لەئەستۆى بریتانیاو جعفر عسكرى بوو كەلەدواى بوە یەكەم وەزیرى بەرگرى، بەلآم  بەشێوەی ڕەسمى یەكەم نوسراو بە ژ:9314 لە 26/5/1921 لەلایەن (مەندوبى سامى بەریتانى) بۆ ئەنجومەنى وەزیران هاتوە فەرمان دەدا كە سوپا دروست بكەن بۆ پاڕاستنى ئاسایشى ناوەخۆ بە چەك و تفاقى بەریتانى، هەلسان بە هێنانى ئەو ئەفسەرانەى لە سوپاى عوسمانى یان دیل كرابوون یان خیانەتیان كردبوو ، ئەوانیش بریتى بوون لە (محمد ئەمین زەكى بەگ ،بكر صدقی ،  صلاح الدین الصباغ ،عمر علی ، فهمی سعید، نوری سعید ، گه الهاشمی ، محمد الداغستانی ، على جودت،مولود مخلص..) زۆربەیان كورد بوون ئینجا توركمان كەمیكى عربیشى تێدا بوو ، دواى ئەو فەرمانە لە مانگى تەموزى 1921 یەكەم گوردان (فەوج) بەناوى ئیمام كازم دروستكرا، دووەمین بەناوى كەتیپەى خاتوون (واتە مس بیل) دووبارە لە مادەى 7ى ڕێكەوتننامەى بەریتانى ـ عێراقى یەكەم 1922 بڕیاردرا بەریتانیا ئەو سوپایە بەخێو بكاو پڕچەكى بكاو بەكاریشى بهێنآ بۆ لێدانى هەر سەرهەڵدانێك، ئەو سوپایەش بە سەرۆكایەتى (ئەى ـ سى ـ دیلى) بەریتانى بو، تەرفیع و پایە بە ئەفسەرو پلەدارەكانیش لەژێر دەستى (ئەرشیبۆلدكلارك)، هەر بەنمونە دەقى بەلگەنامەیەكى بریتانى لە كتێبى(تأسیس الجیش العراقى وتگور دوره السیاسى ص493) لەوەلآمى نوسراوێكى بەژ:93/1419/7795 باس لە تەرفیعى سەرۆك ئەركانى سوپاى عیراق دەكا لەلایەن هەیئەى ئەركانى بەریتانى بەسەرۆكایەتى (كلارك ).

 

لەلایەن زانایانى ئایینى ناڕەزایى دەربڕا لە دروستكردنى سوپا و وتیان ئەوە دەبێتە هۆى براكوژى.. ڕاستیش دەرچو. هەر لەسەرەتاوە هێزەكانى سوپاو لیڤى لەگەڵ سوپاى بەریتانى پەلامارى میللەتیان داوە لەدژى هەردوو شۆڕشى كورد 1919، شۆڕشى ئیسلامى 1920 لە خوارو، ئەو سوپایە بۆ دوژمنایەتی میلەتانی عیراق دروست كراو یەكەم جار دژی شۆرشی شیخ محمود دوەم جاریش دژی شۆرشی بیست” هەروەك چەرچل لەناو (مجلس العموم البریگانی) لە رۆژی  14 / حزیران1921   ئەو راستیەی راگەیاند . لەوكاتیەوە تا ئەو ساتەش ئەو سوپایە درندانانە دژی كوردو خەلكی تری عیراقی بوەو هەر واش دەبیت.

یەكەم بەكارهێنانى رەسمى ئەو سوپایەش لەدژى عێراق لە 31/8/1921 بوو بە فەرمانى برسى كۆكس، لەوكاتیەوە هەتا ساڵى 2003 ئەو سوپایە هەر خەریكى كوشت و كوشتارى گەلانى عێراق بووە بۆ پاڕاستنى دیكتاتۆریەت و تایفى و رەگەزى هەروەك (حنا پەتاتۆ)ش لە توێژینەكەى لەكتێبى (العراق) گەیشتۆتە ئەو ئەنجامە، تا ئەو ساتەش گەورەترین هەڕەشەى سەر ئاسایشى نەتەوەیى كوردستانە ، دڕندە ترین سوپاو ترسنۆك ترینە لە جیهان ،هەرگیز نەیتوانیە بەرگرى لە سنورى وولات بكا بەلام دڕندە بوە بۆ ژن ومندال وژینگەو سروشت،  سوپاى عێراق هەر بەرامبەر ژن ومندالى بێ دەسەلآتى كورد دڕندە نەبوە ، بۆ گەلانى عیراقو خودى عەرەب وشیعەكانیش ئاوابوو، لەكتێبى (الغزو العراقى للكویت ) لە بەشى(الممارسات والوقائع من شاهد عیان ص157-)چۆن باسى دڕندەیى وتالآنچایەتى ئەو سوپایە دەكا.هەر بەهۆى ئەو سوپایە نادادگەرى كراوە لە ئەرك و فەرمان، كوردوشیعە ئەركیان زۆر بوو مافیان كەم بوو، لەوبارەیەوە خودى مەلیك فەیسەڵ دەڵآ: باج لەسەر شیعەو پایەش بۆ سوننە.. ،حنا بەتاتو لە كتێبى (العراق) دەڵآ: لە دوای پەراوێزكردنى شیعە سوپا سێ رەوتى وەرگرت، یەكەمیان عروبى، دووەمیان كوردى، سێیەمیان عێراقى، لەدواى ڕاپەڕینەكەى بەكرصدقى لە 29/تشرینى یەكەم/1936 و تیرۆركردنى لە14/8/1937ڕەوتى كوردیش نەما، لەدواى 1958 ڕەوتى عروبیەكە بە تەواوى زاڵ بو و، لەو بارەیەوە ڕۆژنامەى (مردوم) لە ژ:9 ى ساڵى 1946 ئامارى بلآوكردبۆوە تیایدا هاتووە: لە تێكڕاى 80 ئەفسەرى بالآى (روكن) تەنهاسێیان شیعەن، كەچى 90%ى سەربازانى شیعەن..هەمو سەرۆكەكانیش لەسونەبووینە( سەرۆكەكانى عێراق: مەلیك فەیسەل(23ئۆگست 1921ـ 8سپتمبر1933)، مەلیك غازى(8 سپتمبر1933- 4ئەپریل 1939)، فەیسەلى دوەم(4ئەپریل 1939- 14یۆلیۆ 1958)، كۆمارى:عبدالكریم قاسم(14یۆلیۆ 1958- 8فبرایر1963)، عبدالسلام عارف(8فبرایر1963- 16ئەپریل 1966)، عبدالرحمن عارف(16ئەپریل 1966- 17یۆلیۆ 1968)، احمدحسن البكر(17یۆلیۆ 1968 -6یۆلیۆ 1979)، صدام حسین(6یۆلیۆ 1979- 9ئەپریل 2003)، لە یاداشتەكانى(گۆلمان)ى بالوێزى ئەمریكا لەعیراق سالى 1954 لە(العراق فى مژكرات الدبلوماسیین الأجانب ص229)دەڵێت: حكومەتى عیراق ڕەگەزپەرستانە كارى كردوە، پەرلەمانەكەیان لە116عەرەب و19كورد پێك هاتوە، 73یان سونیەو56ى شیعەیە، دەلێ لە سوپاش شیعەو كورد لاواز كراون،لەوەشەوە سوپاى عیراق  زیاتر بوە دەردەسەرى وكوشت وكوشتار..تا گەیشتە ئەنفالوكیمیاوى وجینۆساید.

ئەدى كەى ئەو یادە دروست كراوەو ئەو رۆژە چ كراوە ؟ ئەو ڕۆژە واتە 6ى كانون 1921  تەنها كۆبونەوەیەك كرا بۆ دروست كردنى هەیئەى ئەركان ،كە پیك هاتبوو لە 14 ئەفسەر بە سەركردایەتى جعفر عسكرى(كورد) زۆربەى ئەفسەرانى تر كوردو بوون ،ئەو كۆبونەوەیە لە مالى (عبدالقادر باشا)لە بەغدا لەوێ هەیئەى ئەركانى سوپا دروست كراوە (نەك سوپاكە) كە پیك هاتبوو لە:جەنەرال جعفر عسكرى سەرۆكى هەیئەى ئەركان،بكر صدقى(كورد) جیگرى سەرۆك هەیئەو وحمید احمد ئەندام و توفیق وهبى(كورد)ئامیرى كۆلیژى عسكرى ومحمد ئەمین زكى بەك(كورد)  سەرۆكى كلیەى ئەركان، دواى ڕۆیشتنى بریتانیا ئەو بیرۆكەى یادى دامەزراندنى سوپاى عیراق بۆ ئەو رۆژە گێڕدراوە تا مۆركێكى نیشتمانى پەتى پێ بدەن.

 

كەواتە:

1-         ئەو سوپایە لە 6ى كانون دروست نەبوەو ئەو یادە ساختەیە.

2-         ئەو سوپایە لەلایەن خەلك وحكومەتى عیراقى دروست نەكراوە بەلكو بریتانیا دروستى كردوە .

3-         یەكەم جەنگیشى لەگەل شۆڕشى بیستى میلەتى عیراق بوە ،دوایش لەگەل كوردستان.

4-         بەفەرمیش لەلایەن زاناومەرجەعە ئاینیەكان بوونى حرام كراوە .

5-         یادكردنەوەى ئەو ڕۆژە لەلایەن هەمو خەلكى عیراق بە گشتى وكوردستان بەتایبەتى تەنها خۆ هەلخەلەتاندنە وبەلكو پیویستە ئەو رۆژە ماتەمینى گشتى بێت.

 

وەڵامێک بنووسە

پۆستی ئەلیکترۆنییەکەت بڵاوناکرێتەوە. خانە پێویستەکان دەستنیشانکراون بە *

ئەم ماڵپەڕە لە ئەکیسمێت بۆ کەمکردنەوەی هەرزە واڵە و سپام سوود دەگڕێ. فێربە چۆن زانیاری بۆچونەکانت ڕێکدەخرێت.