عەبدوڵا كامەران
لە میانەى ئاگرە هاوكات و یەك لەدواى یەكەكانى ئەنتالیاو مووڵا و تونجەلی و ئەدەنەو بەشیكی تر لە شارەكانى توركیا, لێرەو لەوی لێكدانەوەى زۆری بێ بەڵگەو نادروست لەسەر هۆكارەكانى ئاگرەكەوە دەخرێنە ڕوو, ئەوە لە كاتێكدا هەتا ئێستا وەزارەتى ناوەخۆی توركیا و لایەنى پەیوەندیدار هیچ لێدوانێكى لەوبارەیەوە نەداوەو جەخت لەوە دەكەنەوە لە قوناغی لێكۆلینەوەدان. لەو كورتە وتارە دەمانەوەى گفتوگۆ دیارترین ئەو سیناریۆیانە بكەین كە دەخرینە روو, بەلام بەر لەوە بەباشی دەزانم چەند داتایەك بخەمە ڕوو.
پسپۆران لە توركیا بە پشت بەستن بە داتا بەردەستەكان ئاماژە بەوە دەدەن لە ساڵی 1950 وە تا ئێستا ئاسمانى توركیا گەرمای وا بەهێزی بەخۆیەوە نەبینیوە, و پێشبینی ئەوەش دەكەن سالانى داهاتوو گەرماكە بەهێزتر و شەپۆلەكانى توندتر بن. ناشی شارنەوە كە مەترسی وشەكەساڵێكى توندیش لەداهاتوێكى نزیكدا بەرۆكی توركیا دەگرێت. بەرێوبەری كەشناسی توركیاش پشت ڕاستی لێكۆلینەوەكان دەكات و ئاماژە بەوەش دەدات لە هەریەك لە ئەنتالیاو مۆلا و ئەدییەمان وشكەساڵیەكى حەتمى بەرێوەیە.
بە گوێرەى راپۆرتی
The European Forest Fire Information System توركیا لە سەرەتای ساڵى 2021 تا ئیستا نزیكەى 133 هەزار حالەتى سوتانی بەخۆیەوە بینیەوە, ئەمەش ریژەیەكی یەكجار زۆرە بەبەراورد بە سالانى 2018-2019 كە تیایدا لە هەموو سالەكە تەنیا 290 هەزار حالەت بوە. لەبارەى هۆكارەكانى ئاگركەوتنەوە ئەوە خراوەتە ڕوو كە لە سەدا 46 حاڵەتەكانى دەگەریتەوە بۆ كەمتەرخەمی و خەم ساردی. (شایەنی باسیشە لەدواى ئاگرە یەك لە دواى یەكەكانى ئەم دواییە زۆریك لە پارێزگاكانی توركیا چونە ناو دارستانیان قەدەغە كردو پارێزگای ئەنقەرەش تكە لێدان و ئاگركردنەوەى لەنێو دارستانەكان جا بۆ هەر مەبەستێكى بیت قەدەغە كرد) لە درێژەى راپۆرتەكە ئاماژە بەوە كراوە كە لەسەدا 34 حالەتەكانى سوتان لە توركیا نادیارە و هۆكارەكانی نازاندرێت. پرۆفیسۆری دوغانای تولونای لە بەشی دارستان لە زانكۆی ئیستەنبول ئاماژە بەوە دەكات ساڵ بە ساڵ رێژەى ئەو ئاگرانەى كەوا حالەتەكانیا بە نادیاری دەمێنیەوە لە زیادبوندان و جەختیش لەوە دەكاتەوە هۆكارەكەى بۆ ئەوە دەگرێتەوە كەوا خواستى بە كارهێنانى دارستان بۆ بازرگانى و كاری تر لەپشت ئەم حالەتانەوەیە.
كەواتە سیناریۆی یەكەم بریتیە لەوەى كەوا دەسەلات خۆی هۆكاری ئەم ئاگرانە بێت و خواستى دروستكردنی پرۆژەى بازرگانى و گەشتیاری لەپشتی روداوەكانەوە هەبێت. ئەگەرچی دەستور توركیا لە لە ماددەى 169 زۆر بەڕونى ئەوەدەخاتە ڕوو كە دارستانی سوتاو بە هیچ شێوەیەك نابێت بكرێتە بالاخانەو شوێنى نیشتەجێبوون بەڵكو پێویستە دوبارە سەوزبكرێتەوە. بەڵام بە شێوەى كردەیى لە توركیا دواى ئاگركەوتنەوە لە دارستانەكان لە جیاتى دووبارە سەوزكردنەوە حالەتى دروستكردنى هوتیل و گوندی گەشتیاری بونى هەیە. لە دیاریترین ئەو حاڵەتانەش سوتانەكەى 2007 بوو لە بۆدروم كە لە ئێستادا بە هوتیلی پینچ ئەستێرەو گوندی گەشتیارییەوە خراوەوەتە خزمەتى مەبەستى بارزگانی. ئەگەرچى ناتوانریت نكۆڵى سەدا سەد لەم سیناریۆیە بكرێت بەڵام لە ئیستادا بەهۆى زۆری رووبەری سوتاو و ترسناكى ئاگرەكەوە راستیەتیى سیناریۆیەكی لەم شێوەیە بەدوور دەزانرێت.
سیناریویى دووەم جەخت لەوە دەكاتەوە هۆكاری ئاگرەكان هێرشی تیرۆریستین و پەكەكە لە پشتیەوەیەتى, ئەم سیناریۆیە ئەگەرچی زۆر بێهیزە و تائیستا هیچ بەڵگەیەكی ماددی و هەستپێكراوى نییە, بەڵام خواستێكى زۆری ئیبراز كردن و بەڕاست نیشاندانی هەیە, تاكە پاساوی تۆمەتباركردنى پەكەكەش بۆ ئەوە دەگەرێتەوە كە چۆن دەكرێت روداوێكى سروشتى وەك ئاگركەوتنەوە لە هەمان كات لەچەند شوێنیكى جیاواز دەست پێبكات؟ ئەگەرچى ڕەنگە پرسیارێكى لەو جۆرە بۆ ئێمەومانان كە پسپۆری بوارەكەنین بەرەوە ئەوەمات ببات كە, بەلێ ئەوەى كە روودەدات هێرشێكی تیرۆرستیە, بەڵام پسپۆری ئیكۆلوژى اسماعیل بەكار ئەوە دەخاتە روو كە بەلێ دەكرێت رووداوێكى سروشتى لەو شێوەیە روبدات. شایەنى باسیشە پەكەكە لە ئیستادا بە دۆخێكى سەختدا تێپەردەبیت و لەوە بێهیزترە بتوانى هێرشێكى بەو گەورەییە ئەنجام بدات, ئەو جگە لەوەى پەكەكە تەنانەت لەو كاتانەى لەو پەڕى هیزیشدابوە و زۆرلای سانا و ئاسان بوە پەناى نەبردۆتە بەر سوتان و ئاگر تێپەردان و تاكە جولانەوەیەكی بە ئاگا و هوشاری كوردییشە بە یاسا نێو دەولەتیەكان و بە شایەدى ئەو دیلانەى كە دواتر ئازاد كراون, پەكەكە لە چوارچێوەى یاسای نێودەولەتیەكان لەبارەى جەنگ و دیلەوە مامەڵەى لەگەڵ كردوون.
سیناریوى سێیەم كە رەنگە لە هەردوو دانەكەى تر ڕاسترو نزكتربێت لەواقع, بە سروشتى لە قەڵمدانى ئاگرەكەیە, هەر لەو بارەیەوە تەواوى بەرپرسە حوكمى و حزبیەكانی توركیا بە دەسەلات و ئۆپۆزسیۆنیشەوە لە ئیستادا دەستەواژەى كارەسات بەكاردێنن و جگە لە دەولەت باخجەلی هەموو ئەوانى دی خۆ بەدوور دەگرن لە تۆمەتباركردنى هەر لایەنێك.