عومەر قادر
دەستپێکردنی هێرشی سەربازی ڕوسیا بۆ سەر ئۆکرانیا لە 24/ 2 /2022 لە هەموو لایەکەوە دەستیپێکرد، ئەم جەنگە سەرەتای قۆناغێکی تازە بوو، لەسەر ئاستی دنیا، لێکەوتەکانی ئەم جەنگە گۆڕانکاری بنەڕەتی دەکات، لەنەخشەی سیاسی ناوچەیی و نێودەوڵەتی. پێشتر ئۆکرانیا یەکێک لەم 15 هەرێمە جیاوازانە بوو کە دەوڵەتی ڕوسیا ساڵی 1922 لێ پێکهات. ناکۆکیەکانی نێوان ئەم دوو دەوڵەتە پێشینەی مێژووی قوڵیان هەیە. ساڵی 1932 ـ 1933ستالین بەناوی چاکسازی کشتوکاڵی زەوی جوتیارانی ئۆکرانیای خستەسەر دەوڵەت، بەهۆیەوە زیاتر لە حەوت ملیۆن ئۆکرانی گیانی لەدەستدا. ئەم کۆمەڵکوژیە لە مێژووی ئۆکرانیا به ( هۆڵۆدۆمۆر) ناوی دەرکرد. دوای 70 ساڵ لەداگیرکاری ئۆکرانیا لەلایەن ڕوسیا ساڵی 1991 دوای هەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤیەت ئۆکرانیا لەئابی هەمان ساڵ جیابووەو سەربەخۆی خۆی ڕاگەیاند. ڕوسیا دوای ئەم هەنگاوە هەمیشە جیۆسیاسی دەوڵەتی ئۆکرانیای وەک مەترسی ستراتیژی بۆ سەر ئاسایش و گەل و دەوڵەتی ڕوسیا لێکداوەتەوە. ساڵی 2014 هەرێمی کریمیای گەراندەوە ژێر رکێڤی خۆی، پشتیوانی جوداخوازەکانی ڵۆهانسک و دۆنستێکی کرد، دانینا بەسەربەخۆی سیاسی ئەم دوو هەرێمە. بەردەوام هانیدەدان بۆ شەرکردن دژی ئۆکرانیا، تا ئێستا زیاتر لە چواردە هەزار کەس کوژراون. بۆیە ئەم جەنگە پێشهاتێکی چاوەڕوانکرابوو، کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عیراق و سوریاو ئەفغانستان، دوای ئەوە هات دەزگایی هەواڵگری ئەمریکا (CIA) زانیاری هەبوو ڕوسیا ئامادەکاری سەربازی دەکات بۆ پەلاماردانی ئۆکرانیا. لەرابردوو بە ئەزموون ڕوونبۆتەوە ئەمریکا لە ئیدارەدانی گەمەی گەورەو دانانی تەڵەو تۆر بۆ گروپ و دەوڵەتان لەسەر ئاستی دنیا سەرکەوتووە، وەک هاندانی عیراق بۆ داگیرکردنی کوێت. بەڵام لەپڕۆسەی مانەوەی ماوە درێژ لە وڵاتان سەرکەوتوو نیە، دەرکەوت مانەوەی ماوە درێژی ئەمریکا لەڤێتنام و عیراق و سوریاو ئەفغانستان سەرکەوتوو نەبوو. بۆشایی تێوەگلانی درێژخایەنی ئەمریکا لە کێشەناوخۆیەکانی ئەم وڵاتانە لەلایەن ڕوسیا وەک دەرفەتی خۆسازدان و بەخۆداچونەوەو بەهێزکردنی ئابوری و سەربازی وەبەرهێنانی لەسەر کرا، لەلایەکی تر چین لەدەرفەتی تێوەگلانی درێژخایەنی ئەمریکا پەلی هاویشت بۆ ڕۆژهەڵات و پشتگیری کردنی بەهێزبونەوەی ڕوسیاو کردنەوەی ڕێگەی پشتێنی ئاوریشمی و چەندین بازاری گەورە لەسەر ئاستی دنیا، هەروەها ڕۆلی میحوەری هەبوو لە کەمکردنەوەی کاریگەری گەماڕۆکانی سەرئێران کەلەلایەن ئەمریکای خرابووەسەر …هتد. ئەم دۆخە دەرئەنجامی سیاسەتی تێوەگلان و هەڵەی مانەوەی درێژ خایەنی سەربازی ئەمریکا بوو لە وڵاتان. بۆیە ئەمریکا بڕیاری کشانەوەی سەربازی خستە بواری جێبەجێکردن. لێرەوە شەڕی نێوان ڕوسیاو ئۆکرانیا دەبێتە قۆناغێکی تازەیە لە پێداچونەوەی هاوسەنگی هێزو دابەشکاری جەمسەرەکان. لێکەوتەکانی شەرەکە بەپێ دۆخ و قۆناغ، وەستاوەتە سەر درێژ خایەنی و کورتخایەنی جەنگەکە. بەدورنابینرێت لەئەگەری درێژخایەنی شەرەکە جارێکی تر ئەمریکا بچێتەوە دۆخی تێوەگلانی درێژخایەن، بەمەش زەمینەی پەلهاویشتنی چین زیاتر دەبێ، لەلایەکی تر ئێران لەدوا قۆناغی پرۆسەی سەرکەوتنی پیتاندنی یۆرانیۆم نزیکتردەبێتەوە. بەردەوامی شەڕەکە ڕوسیا ستۆپ دەکا، بەڵام بچوک نابێتەوە، بەهۆی هەبونی چەندین کارتی بەهێز بەرامبەر ئەوروپا، لێرەوە پرسیارێک دروست دەبێ ئایندەی ئەوروپا بەدیاریکراوی بەریتانیا چی دەبێ ؟ ئەمریکا مەبەستیەتی ناتۆ ڕونترو نزیکتر سپۆنسەری شەرەکە بکات،بەڵام خۆی نەبێتە بەشێک لە پڕۆسەی تێوەگلانی درێژخایەن، بەڵام ئەستەمە بۆ ئەمریکا ئەم دۆخە بڕەخسێ. ڕوسیا لە ئەگەر درێژخایەن و فراوان بوونی شەرەکە فۆکس دەخاتە سەرئەوروپا دۆخی ئەوروپا دەشێوێنێ لەڕووی ئابووری و ئاسایشی خۆراک و پێویستی غازو کارەباو ئینتەرنێت .. هتد. لەوانەیە کێشەی گەورەتر لەڕووی ئینسانی بۆ هاوپەیمانەکانی ئەمریکا بەتایبەت لە ئۆروپای ڕۆژهەڵات دروست بێت، بەریتانیا وەک کۆنترین جەمسەری دوێنی و بەئەزموونترین وڵاتی ئەوروپا بە ئەعسابێکی نەرم و شێنەی مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخە دەکات. جیابوونەوەی بەریتانیا لە یەکێتی ئەوروپا ئەوە ناگەیەنێ چارنووسی لێکەوتەکانی ئەم جەنگە جیاواز دەبێ لەسەر بەریتانیا، لەدوای جەنگی دووەمی جیهانی فەڕنساو بریتانیا دوانەی هاوهەڵوێست بوون لەزۆربەی ڕوداوەکان ، بەڵام لە مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم جەنگە درزی جیاوازیان فراوانترە. بەبەراورد لەگەڵ ڕابردوو. خەستربوونی هەڵوێستی بەریتانیا لەمەڕ ئەم جەنگە بەرامبەر ڕوسیا باری بەرپرسیاریەتی ئەمریکا سوکتر دەکات، بەدیوێکی تردا ژیانی خەڵکەکەی قورستر دەکات.گرنگە بریتانیا بیر لە بوژانەوەی ڕەگەزەکانی مەزنیەتی ساڵی 1930 بکاتەوە، نەک تێوەگلان ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەخراپترین دۆخی جەنگ و نەبوونی دیموکراسی و خزمەتگوزاری گوزەردەکات، گرنگە لەقوڵایی مێژووە بەدنیابینی تازەو پێشەنگی کاروانی ئاوەدانکردنەوە ،دیموکراسی نیوئیروپ بیر لە داخل بوون بکاتەوە، نەک بەشێک بێت لە پڕۆسەی درێژکردنەوەی جەنگ.چونکە بەریتانیا لەدوای جیابوونەوە لە یەکێتی ئەوروپا لەسەرەتایی قۆناغی بنیاتنان و زیندوکردنەوەی خۆری مەزنایەتیدایە گەرانەوەی ڕۆڵی مێژووی بەریتانیا پەیوەستە بە ئاستی قودرەتی ئابوری و سەربازی خۆی، نەک وەستان سێبەری ئەمریکا. بەهۆی پێشینەی مێژووی بریتانیا زیاتر دەتوانێ لە چین ڕۆڵی میحوەری لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگێرێت چ لەڕووی ئابووری چ لەڕووی سیاسی. میکانیزمی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم دۆخە هەنگاوی وردوهەستیاری گەرەکە چونکە ئەگەرەکان کراوان بەتایبەت بۆ ئەم دەوڵەتانەی ئایندەی جەمسەربەندیان پەیوەستە بە چارەنوسی شەڕەکە.