خـوڕافەی (زانسته‌كانی فه‌رمووده)
ئامادەكردنی: فیدا مورادخان
كاتێك گوێت له ده‌سته‌واژه‌ی: (زانسته‌كانی فه‌رمووده ـ علوم الحديث) ده‌بێت، وەها وێنادەکەی كه چه‌ندین ڕێسا و بنه‌مای زانستی و بابه‌تی هه‌بن بۆ له بێژینگدانی فه‌رمووده‌كان و پالفتە‌كردنی ڕیوایه‌ته‌كان و جیاكردنه‌وه‌ی فه‌رمووده دروسته‌كان له فه‌رمووده لاواز و ناڕاسته‌كان.
پێوه‌ره‌كانی وه‌رگرتنی فه‌رمووده په‌یوه‌ست بووه به بۆچوون و بیروڕای چه‌ند زانایه‌ك له‌سه‌ر خودی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه فه‌رمووده‌كه ده‌گێڕنه‌وه، چونكه هه‌ر له‌ناو (زانسته‌كانی فه‌رمووده) به‌شێك هه‌یه پێی ده‌ڵێن: (الجرح والتعدیل)، برینداركردن و ڕاستكردنه‌وه. ئینجا ئه‌وه‌ی له فلته‌ری ئه‌وان ده‌رچوو ئه‌وا حه‌دیثه‌كه‌ی به صه‌حیح و حه‌سه‌ن داده‌نێن، ئه‌وه‌شی له فلته‌ر و ته‌زكیه‌ی ئه‌وان ده‌رنه‌چوو ئه‌وا حه‌دیثه‌كه‌ی به ضه‌عیف و لاواز داده‌نێن. به‌ڵام ئایا قسه و بۆچوونی ئیمامه‌كان زانستی و بابه‌تیین؟
نووسینه‌وه‌ی حه‌دیث له پاش دوو سه‌ده له وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر، هێنده ئاسان نییه له ڕووی زانستییه‌وه بدرێنه پاڵ پێغه‌مبه‌ر، به تایبه‌ت له پاش فیتنه و كێشه و ململانێی نێوان صه‌حابه‌كان و دروستبوونی فیرقه و جه‌ماعات و مه‌زهه‌ب و كێشه سیاسییه‌كان.
ئایا قسه و بۆچوونی ئیمامه‌كان زانستی و بابه‌تیین؟
ده‌بینین زانایه‌ك كه پیشه‌ی جه‌رح و ته‌عدیلكردنی ڕاوییه‌كانه، كه‌چی خودی حه‌دیثه‌كانی ئه‌و، له‌لایه‌ن زانایه‌كی تر به ضه‌عیف داده‌ندرێن. بۆ نمونه ئیمام و زانایه‌كی گه‌وره‌ی وه‌كو ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نبه‌ل یه‌كێكه له‌و زانایانه‌یه كه جه‌رح و ته‌عدیلی ڕاوییه‌كانی حه‌دیث ده‌كات، كه‌چی له موسنه‌ده‌كه‌ی خۆی ده‌یان حه‌دیث هەیە نه‌ك هه‌ر ڕاوییه‌كانی ضه‌عیفن و قسه‌یان له‌سه‌ره، به‌ڵكو ناوی ڕاوییه‌كانی حه‌دیث وون و دیار نیین، ئه‌مه‌ش له ده‌یان حه‌دیث دووباره بۆته‌وه، و به ده‌سته‌واژه‌ی: (حَدَّثَنِي مَنْ سَمِعَ)، ڕیوایه‌ته‌كه ده‌گێڕێته‌وه.
ئه‌گه‌ر بڵێین ئه‌و زانایه له پڕۆسه‌ی جه‌رح و ته‌عدیل پشت به زاناكانی پێش خۆی ده‌به‌ستێت. له‌م كاته‌دا چۆن دڵنیابین كه ململانێی مه‌زهه‌بی و طائیفی و شه‌خصی و سیاسی هۆكار نییه بۆ ئه‌و حوكم و بڕیاردانه؟. ئایا خودی ئه‌و زانایانه‌ی كه پیشه‌یان جه‌رح و ته‌عدیله، خۆیان جێگه‌ی متمانه‌ی خه‌ڵكن تا حوكم له‌سه‌ر خه‌ڵك بده‌ن؟.
“ئه‌وانه‌ی ئه‌م فه‌رموودانه‌یان گێراوه‌ته‌وه له جیهان و هه‌ساره‌یه‌كی تر نه‌ژیاون، ئه‌وانیش له سه‌رده‌مێك ژیاون كه پڕ بووه له كێشه و خیلاف و ناكۆکی مه‌زهه‌بی و طائیفی و سیاسی. ئه‌وه‌ی شاره‌زای مێژووی ئیسلامی بێت چاك ده‌زانێت زاناكانی ئه‌وكاتیش وه‌كو ئێستا دابه‌ش و په‌رته‌وازه ببوون”
یان ئه‌گه‌ر بڵێین ئه‌و زانایانه دوورن له‌وه‌ی بڕیار و جه‌رح و ته‌عدیل له‌سه‌ر بنه‌مای مه‌زهه‌بی و شه‌خصی بده‌ن. ده‌ی خۆ ئه‌وان له صه‌حابه‌كان به‌ته‌قواتر و دڵسۆزتر نه‌بوون، له كاتێكدا صه‌حابه‌كان له‌و فیتنه و ئاشوبه‌ی له نێوانیان سه‌ریهه‌ڵدا ده‌ستیان چووه خوێنی یه‌كتر و به ده‌یان هه‌زار كه‌سیان له یه‌كتر كوشت. جه‌نگه خوێناوییه‌كه‌ی نێوان عائیشه و عه‌لی و نێوان موعاویه و عه‌لی نمونه‌یه‌كی دیار و ڕوونه.
ئه‌وانه‌ی ئه‌م فه‌رموودانه‌یان گێراوه‌ته‌وه له جیهان و هه‌ساره‌یه‌كی تر نه‌ژیاون، ئه‌وانیش له سه‌رده‌مێك ژیاون كه پڕ بووه له كێشه و خیلاف و ناكۆکی مه‌زهه‌بی و طائیفی و سیاسی. ئه‌وه‌ی شاره‌زای مێژووی ئیسلامی بێت چاك ده‌زانێت زاناكانی ئه‌وكاتیش وه‌كو ئێستا دابه‌ش و په‌رته‌وازه ببوون. بگره په‌رته‌وازه‌یی و دابه‌شبوونی مسوڵمانان هه‌ر به‌هۆی ئه‌و سه‌رده‌می بوو كه چه‌ندین فیرقه و مه‌زهه‌ب و مه‌دره‌سه‌ی لێ دروستبوو. ته‌نانه‌ت گه‌یشتبووه ئه‌و سنوره‌ی جوێن و سوكایه‌تی و ته‌كفیر و ته‌بدیعی یه‌كتر بكه‌ن. ململانێی نێوان مه‌دره‌سه‌ی ئه‌هلی ره‌ئی و مه‌دره‌سه‌ی ئه‌هلی ئه‌ثه‌ر وه‌ك نمونه.
پیشه‌ی جه‌رح و ته‌عدیل ڕێك وه‌ك پیشه‌ی مه‌دح و هه‌جوی شاعێران بووە، ئه‌م ئاكار و ئه‌خلاقه له‌ناو عه‌ره‌بان زۆر باوه، كاتێك بییانه‌وێت مه‌دح و ستایشی كه‌سێك یان شتێك بكه‌ن به‌رز و پیرۆزی ده‌كه‌ن، و چه‌ندین نازناوی ته‌شریف و ته‌كریمی بۆ داده‌نێن. به‌هه‌مان شێوه ئه‌گه‌ر بییانه‌وێت هه‌جوی كه‌سێك بكه‌ن و ناشرینی بكه‌ن ئه‌وا به خراپترین تۆمه‌ت له‌كه‌داری ده‌كه‌ن.
ئینجا هه‌ر به پێی قسه‌ی ئه‌و زانایانه: گومانی چاك ده‌كه‌نه بەشێک لە (زانستەکانی فەرموودە)، بۆ نمونه:
ئیمام السبكی له ئیمام المزی ده‌پرسێت: ئایا هه‌رچی حه‌دیثێك كه بوخاری و موسلیم به شێوه‌ی عه‌نعه‌نه( شێوازێكه له گێڕانه‌وه‌ی حه‌دیث بۆ نمونه ده‌ڵێت: عن فلان عن ابن فلان). ڕیوایه‌تیان كردبێت، ئایا ئه‌م ڕیوایه‌تانه هیچ ڕێگه‌یه‌كی تریان هه‌یه كه به ڕاشكاوانه باس له گێڕانه‌وه بكات؟ ئیمام المزی ده‌ڵێت: زۆربه‌ی ئه‌م ڕیوایه‌تانه ئه‌م ڕێگه‌یان نییه كه ڕاشكاو باس له گێڕانه‌وه بكات، ئێمه هیچمان له‌ده‌ست نایه‌ت جگه له‌وه‌ی گومانی باش ببه‌ین:
سَأَلَ السُّبْكِيُّ الْمِزِّيَّ: هَلْ وُجِدَ لِكُلِّ مَا رَوَيَاهُ بِالْعَنْعَنَةِ طُرُقٌ مُصَرَّحٌ فِيهَا بِالتَّحْدِيثِ؟ فَقَالَ: كَثِيرٌ مِنْ ذَلِكَ لَمْ يُوجَدْ وَمَا يَسَعُنَا إِلَّا تَحْسِينُ الظَّنِّ(1).
نه‌ك هه‌ر پێوه‌ره‌كان له‌سه‌ر گومان دامه‌زراون، ئه‌مجاره ده‌ڵێن ناسینی حه‌دیث به ئیلهام ده‌بێت. ئه‌وه‌تا زانا و ئیمامێكی گه‌وره‌ی وه‌كو عه‌بدوڵره‌حمانی كوڕی مه‌هدی ده‌ڵێت: ناسینی حه‌دیث به ئیلهامه، ئه‌گه‌ر زانایه‌ك حه‌دیثێكی ته‌علیل كرد و تۆش پێتگوت: له‌كوێ ئه‌و قسه‌یه‌ت هێناوه؟ ئه‌و هیچ به‌ڵگه‌ی له‌به‌ر ده‌ست نییه:
قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مَهْدِيٍّ: ” مَعْرِفَةُ الْحَدِيثِ إِلْهَامٌ، فَلَوْ قُلْتَ لِلْعَالِمِ يُعَلِّلُ الْحَدِيثَ: مِنْ أَيْنَ قُلْتَ هَذَا، لَمْ يَكُنْ لَهُ حُجَّةٌ(2).
یان زانا هه‌یه ده‌ڵێت: حه‌دیثی متواتر پێویست ناكات سه‌یری حاڵی ڕاوییه‌كانی بكرێت، چونكه یه‌قین هه‌یه كه حه‌دیثه ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر كافریش بیگێڕێته‌وه:
والمتواتر لَا يبْحَث فِيهِ عَن رُوَاته بل يجب الْعَمَل بِهِ من غير بحث لإفادته علم الْيَقِين وإن ورد عَن غير الْأَبْرَار بل عَن الْكفَّار(3).
جاروایه ئیمام و زاناكان قسه له‌سه‌ر كه‌سێك ده‌كه‌ن و به ضه‌عیفی داده‌نێن، كه‌چی هه‌ر خۆشیان حه‌دیثی لێ ده‌گێڕنه‌وه، بۆ نمونه ئیمام الذهبی به سه‌رسامییه‌وه ده‌ڵێت: سه‌یر ئه‌وه‌یه بوخاری له صه‌حیحه‌كه‌ی حه‌دیث له ثابتی كوڕی موحه‌ممه‌د ده‌گێڕێته‌وه، و كه‌چی له كتێبی ” الضعفاء ” باسی كردووه:
وَالعَجَبُ مِنَ البُخَارِيِّ حَدَّثَ عَنْ ثَابِتِ بنِ مُحَمَّدٍ الزَّاهِدِ فِي صَحِيْحِهِ! وَذَكَرَهُ فِي كِتَابِ “الضُّعَفَاء”(4).
هه‌روه‌ها ئه‌لبانی هه‌مان قسه ده‌كات و ده‌ڵێت: بوخاری حه‌دیثی لێ گێڕایته‌وه:
أن ثابت بن محمد الزاهد – وإن روى له البخاري – فقد ذكره هو نفسه في الضعفاء وضعفه غيره من قبل حفظه(5)
ئیمامی شوعبە ڕاشكاوانه حه‌قیقه‌تێک باسده‌كات و ده‌ڵێت: كه‌س وه‌كو من پشكنینی بۆ حه‌دیث نه‌كردووه، سێ له‌سه‌ر چواری حه‌دیث درۆیه:
المُبَرِّدُ: حَدَّثَنَا يَزِيْدُ بنُ مُحَمَّدٍ المُهَلَّبِيُّ, حَدَّثَنِي الأَصْمَعِيُّ, سَمِعْتُ شُعْبَةَ يَقُوْلُ: مَا أَعْلَمُ أَحَداً فَتَّشَ الحَدِيْثَ كَتَفْتِيشِي, وَقَفتُ عَلَى أَنَّ ثَلاَثَةَ أَرْبَاعِهِ كَذِبٌ(6).
ته‌نانه‌ت خودی ئیمام و زانا گه‌وره‌كانیش یه‌كتریان تۆمه‌تبار كردووه. بۆ نمونه: له‌لای ئه‌بو زورعه كە ئیمام و زانایەکی گه‌وره‌ی حه‌دیثه، باسی صه‌حیحی موسلیم كرا، ئه‌بو زورعه گوتی: ئه‌وانه كه‌سانێك بوون پێش ئه‌وه‌ی کاتی خۆی بێت په‌له‌یان كرد و ده‌ستیان داوه‌ته ئه‌م كاره، و بازرگانی پێوه ده‌كه‌ن، بۆ ئه‌وه‌ی شوهره‌ت و ناوبانگ پەیدابکەن:
حَدَّثَنَا سَعِيد بْن عَمْرو البرذعي، قال: شهذت أَبَا زرعة يعني الرازي ذكر كتاب”الصحيح”الذي ألفه مسلم بْن الحجاج، ثم الفضل الصائغ على مثاله، فَقَالَ لي أَبُو زُرْعَة: هؤلاء قوم أرادوا التقدم قبل أوانه، فعملوا شيئا يتسوقون به، ألفوا كتابا لم يسبقوا إليه، ليقيموا لأنفسهم رياسة قبل وقتها(7).
له شوێنێكی تر به ئیمام ئه‌بو زورعه ده‌ڵێن: ئیمام موسلیم چوار هه‌زار حه‌دیثی له صه‌حیحه‌كه‌ی گێڕایته‌وه. ئه‌ویش ده‌ڵێت: ئه‌دی بۆ ئه‌وانی تری نه‌گێڕایه‌وه و وازی لێهێناوه؟ ئه‌و پیاوه عه‌قڵی نییه، ئه‌گه‌ر به باشی هاموشۆی موحه‌ممه‌دی كوڕی یه‌حیای بكردبا ده‌بووه پیاو:
وَقَال الحاكم أَبُو عَبْد اللَّهِ: سمعت أَبَا عَمْرو بْن أَبِي جَعْفَر يقول: سمعت أبا قريش الحافظ يقول: كنت عند أبي زرعة الرازي، فجاء مسلم بن الحجاج فسلم عليه، وجلس ساعة، وتذاكرا، فلما أن قام، قلت له: هذا جمع أربعة آلاف حديث في (الصحيح) فقال أَبُو زُرْعَة: فلم ترك الباقي. ثم قال: ليس لهذا عقل، لو دارى مُحَمَّد بن يحيى لصار رجلا(8).
خودی حه‌دیثه‌كانی ئیمام بوخاری لەلایەن هه‌ندێك له زانایان قه‌بوڵنه‌كراوه و وازیان لێهێناوه، بۆ نمونه عه‌بدولره‌حمان كوڕی ئه‌بو حاتم الرازی له باسی ئیمام بوخاری ده‌ڵێت:
باوكی من و ئه‌بو زورعه پێشتر حه‌دیثیان لێ وه‌رده‌گرت و گوێیان لێ ده‌گرت، پاشان هه‌ردووكیان وازیان له حه‌دیثه‌كانی بوخاری هێنا، پاش ئه‌وه‌ی موحه‌ممه‌دی كوڕی یه‌حیا(كه مامۆستای بوخاری بوو)، نامه‌ی بۆ ئه‌بو حاتم و ئه‌بو زورعه نارد كه ئیمام بوخاری ده‌ڵێت: له‌فظي قورئان مه‌خلوقه:
سمع منه أبي وأبو زرعة ثم تركا حديثه عندما كتب اليهما محمد ابن يحيى النيسابوري انه اظهر عندهم ان لفظه بالقرآن مخلوق(9).
تاج الدین السبكی بە ئاشکرا ده‌ڵێت: زۆرێك له ئیمام و زاناكان جه‌رح و ته‌عدیلیان له‌سه‌ر بنه‌مای عه‌قیده و بیروباوه‌ڕی خۆیان كردووه:
وَيَنْبَغِي أَن يكون المزكون بُرَآء من الشحناء والعصبية فِي الْمَذْهَب خوفًا من أَن يحملهم ذَلِك عَلَى جرح عدل أَو تَزْكِيَة فَاسق وَقد وَقع هَذَا لكثير من الْأَئِمَّة جرحوا بِنَاء عَلَى معتقدهم وهم المخطئون والمجروح مُصِيب(10).
ئه‌م ده‌قه ڕاشكاوانه ده‌ڵێت: پێوه‌ره‌كانی جه‌رح و ته‌عدیل زانستی و بابه‌تی نیین، به‌ڵكو هۆكاری شه‌خصی و جیاوازی مه‌زهه‌بی و بیروباوه‌ڕ و عه‌قیده پاڵنه‌ری جه‌رح و ته‌عدیله. به‌جۆرێك كه‌سه‌كه ڕاستگۆ و دروست بووه، به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ی عه‌قیده و مه‌زهه‌بی له‌گه‌ڵ زاناكه جیاوازبووه بۆیه جه‌رحی كردووه و تانه‌ی لێداوه بۆ ئه‌وه‌ی حه‌دیثی لێ نه‌گێڕنه‌وه. هه‌ڵبه‌ته ئه‌وه ده‌بێته بوختان و تۆمه‌ت و ناوزڕاندن.
ئینجا تاج الدین السبكی نمونه‌ی هه‌ندێك له‌م زانایانه ده‌هێنێته‌وه و یه‌كێك له‌وانه ئیمام و زانا شمس الدین الذهبی(كه یه‌كێكه له ئیمامه گه‌وره‌كان)، السبكی ده‌ڵێت: عه‌قیده و بیروباوه‌ڕی ئیمام الذهبی كاریگه‌ری له‌سه‌ر جه‌رح و ته‌عدیل جێهێشتبوو، به جۆرێك ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ عه‌قیده‌ی ئه‌و بێت ئه‌وا هه‌موو لایه‌نه چاك و جوانه‌كانی باسده‌كات، و خۆی له لایه‌نه خراپه‌كانیشی بێ ئاگا ده‌كات. به‌ڵام ئه‌گه‌ر كه‌سێك له‌گه‌ڵ عه‌قیده‌ی ئه‌و نه‌بێت، ئه‌وا لایه‌نه خراپه‌كانی باسده‌كات و لایه‌نه چاك و جوانه‌كانیشی وازده‌هێنێت :
الشَّيْخ الْحَافِظ شمس الدّين الذَّهَبِيّ لَا أَشك فِي دينه وورعه وتحريه فِيمَا يَقُوله النَّاس وَلكنه غلب عَلَيْهِ مَذْهَب الْإِثْبَات ومنافرة التَّأْوِيل والغفلة عَن التَّنْزِيه حَتَّى أثر ذَلِك فِي طبعه انحرافا شَدِيدا عَن أهل التَّنْزِيه وميلا قَوِيا إِلَى أهل الْإِثْبَات فَإِذا ترْجم وَاحِدًا مِنْهُم يطنب فِي وَصفه بِجَمِيعِ مَا قِيلَ فِيهِ من المحاسن ويبالغ فِي وَصفه ويتغافل عَن غلطاته ويتأول لَهُ مَا أمكن وَإِذا ذكر أحدا من الطّرف الآخر كإمام الْحَرَمَيْنِ وَالْغَزالِيّ وَنَحْوهمَا لَا يُبَالغ فِي وَصفه وَيكثر من قَول من طعن فِيهِ وَيُعِيد ذَلِك ويبديه ويعتقده دينا وَهُوَ لَا يشْعر ويعرض عَن محاسنهم الطافحة فَلَا يستوعبها وَإِذا ظفر لأحد مِنْهُم بغلطة ذكرهَا وَكَذَلِكَ فعله فِي أهل عصرنا إِذا لم يقدر عَلَى أحد مِنْهُم بتصريح يَقُول فِي تَرْجَمته وَالله يصلحه وَنَحْو ذَلِك وَسَببه الْمُخَالفَة فِي العقائد(11).
به‌هه‌مان شێوه ئیمام ئیبن حجر العسقلانی باسی كێشه و ململانێی نێوان ئیمام بوخاری و ئیمام موحه‌ممه‌دی كوڕ یه‌حیای الذهلی ده‌كات، و به‌و هۆیه‌وه خه‌ڵك وازیان له ئیمام بوخاری هێنا ته‌نها ئیمام موسلیم و ئه‌حمه‌دی كوڕی سه‌له‌مه نه‌بێت. محمد الذهلی ده‌ڵێت: هه‌ر كه‌سێك بڵێت: له‌فظي قورئان مه‌خلوقه با له مه‌جلیسی ئێمه دانه‌نیشێت. ئیمام موسلیم ئه‌و مه‌جلیسه‌ی جێهێشت و هه‌رچی حه‌دیثی له محمد الذهلی گێڕابوویه‌وه به پشتی وشتر هه‌مووی بۆ ڕه‌وانه‌كرده‌وه. ئینجا ئیبن حجر العسقلانی ده‌ڵێت: موسلیم له صه‌حیحه‌كه‌ی خۆی حه‌دیثی له محمد الذهلی و بوخاری نه‌گێڕایته‌وه:
وَقَالَ الْحَاكِم وَلما وَقع بَين البُخَارِيّ وَبَين الذهلي فِي مَسْأَلَة اللَّفْظ انْقَطع النَّاس عَن البُخَارِيّ إِلَّا مُسلم بن الْحجَّاج وَأحمد بن سَلمَة قَالَ الذهلي أَلا من قَالَ بِاللَّفْظِ فَلَا يحل لَهُ أَن يحضر مَجْلِسنَا فَأخذ مُسلم رِدَاءَهُ فَوق عمَامَته وَقَامَ على رُؤُوس النَّاس فَبعث إِلَى الذهلي جَمِيع مَا كَانَ كتبه عَنهُ على ظهر جمال قلت وَقد أنصف مُسلم فَلم يحدث فِي كِتَابه عَن هَذَا وَلَا عَن هَذَا(12).
ئه‌وه‌ی زۆر جێگه‌ی تێڕامان و هه‌ڵوه‌سته‌یه كه ئیمام موسلیم قوتابی ئیمام بوخاری بووه و له‌ناو صه‌حیحه‌كه‌ی خۆی حه‌دیثی لە نزیکەی دووسەد شێخ و مامۆستای خۆی ده‌گێڕێته‌وه، به‌ڵام یه‌ك حه‌دیثیشی له بوخاری وه‌رنه‌گرتووه. الذهبی ده‌ڵێت: موسلیمیش له بوخاری لایدا و ئینحیرافی لێ كرد و یه‌ك حه‌دیثیشی له صه‌حیحه‌كه‌ی له بوخاری نه‌گێڕاوه‌ته‌وه، و ته‌نانه‌ت ناوی بوخاریشی نه‌بردووه.
ثُمَّ إِن مسلماً – لحدَة فِي خلقه – انْحَرَفَ أَيْضاً عَنِ البُخَارِيّ، وَلَمْ يَذْكُر لَهُ حَدِيْثاً، وَلاَ سَمَّاهُ فِي (صَحِيْحِهِ) ، بَلِ افتَتَح الكِتَاب بِالحط عَلَى مَنْ اشْترط اللُّقِي لِمَنْ رَوَى عَنْهُ بصيغَة: عَنْ، وَادَّعَى الإِجْمَاع فِي أَنَّ المعَاصرَة كَافيَةٌ، وَلاَ يتَوَقَّف فِي ذَلِكَ عَلَى العِلْم بِالتقَائِهِمَا، وَوبخ مِنِ اشْترط ذَلِكَ. وَإِنَّمَا يَقُوْلُ ذَلِكَ أَبُو عَبْدِ اللهِ البُخَارِيّ، وَشَيْخه عَلِيّ بن المَدِيْنِيِّ، وَهُوَ الأَصوب الأَقْوَى(13).
ئه‌وه‌ی پێی ده‌ڵێن( زانستی جه‌رح و ته‌عدیل )، جێگه‌ی ڕه‌زامه‌ندی هه‌موو زاناكان نه‌بووه، بگره هه‌ندێكیان ئیمام بوخارییان به‌وه تۆمه‌تباركردووه كه له كتێبی(التاریخ) غه‌یبه‌تی خه‌ڵك ده‌كات. واتا ئه‌و سه‌رده‌میش خەڵکانێک هه‌بووینە ئه‌و جه‌رح و ته‌عدیله‌یان بە نه‌میمه و غه‌یبه‌تكردن زانیوە:
قَالَ مُحَمَّدُ بنُ أَبِي حَاتِمٍ الوَرَّاقُ: سَمِعْتُهُ -يَعْنِي: البُخَارِيَّ- يَقُوْلُ: لاَ يَكُوْنُ لِي خصمٌ فِي الآخِرَةِ، فَقُلْتُ: إِنَّ بَعْضَ النَّاسِ يَنْقِمُونَ عَلَيْكَ فِي كِتَابِ “التَّارِيْخ” وَيَقُوْلُوْنَ: فِيْهِ اغتيَابُ النَّاسِ، فَقَالَ: إِنَّمَا روينَا ذَلِكَ رِوَايَةً لَمْ نَقُلْهُ مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِنَا(14).
جاروایه كه‌سێكیان به ثقه و باوه‌ڕپێكراو داناوه به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ی زانایه‌كه كێشه‌ی له‌گه‌ڵ برای ئه‌و كه‌سه هه‌یه، ئیدی له‌به‌ر براكه‌ی حه‌دیث له‌و كه‌سه‌ش ناگێڕێته‌وه، كه‌چی پێشتریش حه‌دیثی لێ ڕیوایه‌تده‌كرد. بۆ نمونه: عومه‌ری كوڕی قه‌یس قسه‌ی به ئیمام مالیك ده‌گوت، ئیمام مالیكیش پێشتر حه‌دیثی له برای ئه‌و كه‌سه ده‌گێڕایه‌وه كه ناوی حمیدی كوڕی قه‌یس بوو، به‌ڵام دواتر گوتی: براكه‌ی، براكه‌ی، ئیدی ئه‌ویشی به ضه‌عیف دانا:
قال بن سعيد وهو الذي عبث بمالك فقال له في حضرة بعض الولاة الشيخ يخطىء مرة ومرة لا يصيب فقال مالك كذاك الناس ثم بلغ مالكا أنه تفعله بذلك وقال والله لا أكلمه أبدا وقال بن المديني ذكر مالك حميد الأعرج فوثقه ثم قال أخوه أخوه وضعفه(15).
ده‌پرسین: ئایا تاوانی ئه‌و برایه چییه کە له‌به‌ر برایه‌كی تر حه‌دیثی لێ نه‌گێڕێته‌وه، ئه‌گه‌ر جه‌رح و ته‌عدیله‌كه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای ململانێی شه‌خصی و هه‌ڵچوونی ده‌روونی و عاطفی نه‌بێت؟:
“لە زانستی فەرمودە باسی عه‌داله‌ت و ته‌قوای ڕاوی حه‌دیثه‌كه ده‌كه‌ن، به‌ڵام حه‌دیث له كه‌سێك ده‌گێڕنه‌وه و حه‌دیثه‌كه‌ش به صه‌حیح داده‌نێن، كه‌چی ئه‌و كه‌سه له لوتكه‌ی دڵڕه‌قی و دڕنده‌یی بووه، بۆ نمونه حه‌دیث له عه‌نبه‌سه‌ی كوڕی خالید أبو النجاد ده‌گێڕنه‌وه (سنن أبی داود وه‌ك نمونه)، كاتێك عه‌نبه‌سه به‌رپرسی خه‌ڕاج و زه‌كاتی میسڕ بووه ژنی به مه‌مكه‌وه هەڵده‌واسی”
وعمر بن قيس كان يتكلم في مالك حتى كان يقول مالكم هذا يقول أفرد أفرد أفرده الله وإن كان مالك من ذي أصبح فإنا من ذي أمسى وكان بذيء اللسان فبلغ ذلك مالك فقال والله لو علمت أن حميد بن قيس أخوه ما رويت عنه(16).
نمونه‌یه‌كی تر له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی جه‌رح و ته‌عدیل له‌سه‌ر بنه‌مای عه‌قیده و بیروباوه‌ڕ و به‌ربه‌ره‌كانێ دامه‌زراوه، كاتێك ئیمام ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نبه‌ڵ له‌سه‌ر بابه‌تی خه‌لقی قورئان تووشی میحنه و زیندانی بوو، ئینجا ده‌ڵێت: حه‌زناكه‌م حه‌دیث له‌و كه‌سانه بنووسمه‌وه كه له كاتی میحنه‌ته‌كه وه‌ڵامیان دایه‌وه، وه‌كو یه‌حیا و ئه‌بو نه‌صر التمار:
وقد قال أحمد بن حنبل: أكره الكتابة عمن أجاب في المحنة، كيحيى، وأبي نصر التمار(17).
سه‌یركه‌ن چونكه ئه‌م دوو زانایه وه‌كو ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نبه‌ل هه‌ڵوێستیان نه‌نواندووه، ئیمام ئه‌حمه‌د ده‌ڵێت: حه‌زناكه‌م حه‌دیثیان بنووسمه‌وه.
له (زانسته‌كانی فه‌رمووده) باسی عه‌داله‌ت و ته‌قوای ڕاوی حه‌دیثه‌كه ده‌كه‌ن، به‌ڵام حه‌دیث له كه‌سێك ده‌گێڕنه‌وه و حه‌دیثه‌كه‌ش به صه‌حیح داده‌نێن، كه‌چی ئه‌و كه‌سه له لوتكه‌ی دڵڕه‌قی و دڕنده‌یی بووه، بۆ نمونه حه‌دیث له عه‌نبه‌سه‌ی كوڕی خالید أبو النجاد ده‌گێڕنه‌وه (سنن أبی داود وه‌ك نمونه)، كاتێك عه‌نبه‌سه به‌رپرسی خه‌ڕاج و زه‌كاتی میسڕ بووه ژنی به مه‌مكه‌وه هەڵده‌واسی:
قَال عَبْد الرَّحْمَنِ بْن أَبي حَاتِم: سَأَلتُ أَبِي عَنْ عنبسة بْن خالد، فقال: كان على خراج مصر وكان يعلق النساء بالثدي(18).
ده‌مارگیری مه‌زهه‌بی به شێوه‌یه‌كی به‌رچاو زاڵ بووه به‌سه‌ر پیشەی جه‌رح و ته‌عدیل، بۆ نمونه:
كاتێك باسی ڕاوییه‌ك ده‌كه‌ن به‌ناوی زهیر كوڕی معاویه الجعفی، هه‌رچه‌نده بە پێی قسه‌ی خۆیان كه‌سێكی چاك و متمانه پێكراوه، به‌ڵام ئیبن حجر العسقلانی ده‌ڵێت: هه‌ندێك له زانایان زهیریان به‌وه تۆمه‌تباركردووه كه پاسه‌وانی له‌و داره ده‌كرد كه زه‌یدی كوڕی عه‌لی له‌سه‌ر له خاچدرابوو. زه‌یدی كوڕی عه‌لی نه‌وه‌ی عه‌لی كوڕی ئه‌بو تاڵیبه و خه‌لیفه‌ی ئومه‌وی هیشامی كوڕی عه‌بدولمه‌لیك له خاچیدا:
وعاب عليه بعضهم أنه كان ممن يحرس خشبة زيد بن علي لما صلب(19).
سه‌رنج بده‌ن ته‌نها پاسه‌وانیكردن له‌و داره‌ی كه زه‌یدی كوڕی عه‌لی له‌سه‌ر هه‌ڵواسراوه تۆمه‌ت و تاوانه، و شایه‌نی ئه‌وه‌یه ئه‌گه‌ر بێت و ئه‌و تۆمه‌ته‌ی له‌سه‌ر ساغ ببێته‌وه حه‌دیثی لێ وه‌رنه‌گیرێت!!!.
جاروایه حه‌دیثیان له كه‌سێك گێڕاوه‌ته‌وه و به ثقه و باوه‌ڕپێكراویان داناوه، كه‌چی ئه‌و ڕاوییه صه‌حابه‌ی پێغه‌مبه‌ری تۆمه‌تباركردووه، بۆ نمونه: حه‌دیث له عه‌بدوڵلای كوڕی سالم الأشعری الوحاظي ده‌گێڕنه‌وه له كاتێكدا ئه‌و كه‌سه ده‌یگوت: عه‌لی كوڕی ئه‌بو تاڵیب ده‌ستی هه‌بوو له كوشتنی ئه‌بو به‌كر و عومه‌ر:
قال الآجري عن أبي داود كان يقول أعان علي على قتل أبي بكر وعمر وجعل أبو داود يذمه قال أبو داود مات سنة تسع وسبعين ومائة وقال النسائي ليس به بأس وذكره ابن حبان في الثقات قلت ووثقه الدارقطني(20).
یان ده‌بینی زانایه‌ك ویستوویه‌تی قسه له‌سه‌ر ڕاوییه‌ك بكات، كه‌چی زانایه‌كی تر هۆشداری ده‌دات تاوه‌كو بێده‌نگ بێت و قسه‌ی لێ نه‌كات، بۆ نمونه: سوفیانی ثه‌وری به‌ده‌م هۆشدارییه‌وه ده‌ڵێته شوعبه: ئه‌گه‌ر قسه له‌سه‌ر جابر الجعفی بكه‌یت، ئه‌وا منیش قسه له‌سه‌ر تۆ ده‌كه‌م:
قال محمد بن عبد الله بن عبد الحكم: سمعت الشافعي يقول: قال سفيان الثوري لشعبة: لئن تكلمت في جابر الجعفي، لاتكلمن فيك!(21).
بۆ ئه‌وه‌ی حه‌قیقه‌تی (زانسته‌كانی فه‌رمووده)تان بۆ ده‌ربكه‌وێت، با یه‌كێك له‌و كه‌سانه باسبكه‌ین كه حه‌دیثی گێراوه‌ته‌وه، بزانن زانایانی جه‌رح و ته‌عدیل چۆن قسه‌یان له‌سه‌ر كردووه:
مێژوونووس و ئیمام و زانا و موحەددیث موحه‌ممه‌دی كوڕی ئیسحاقی كوڕی یه‌سار(151ك وه‌فاتیكردووه)، یه‌ساری باپیری یه‌كێك بووه له كۆیله و سه‌بییه‌كانی ناوچه‌ی عه‌ین ته‌مر، كاتێك له‌شكری مسوڵمانان له‌سه‌رده‌می خه‌لیفه ئه‌بو به‌كر به سه‌ركردایه‌تی خالیدی كوڕی وه‌لید ئه‌و ناوچه‌یه‌ی گرت، یه‌سار یه‌كێك بوو له‌و گه‌نجانه‌ی كه خالید ئه‌وانی به دیل هێنایه شاری مه‌دینه.
ئیمام موحه‌ممه‌دی كوڕی ئیسحاق خاوه‌نی یه‌كه‌مین سیڕه و ژیاننامه‌ی پێغه‌مبه‌ره به‌ناوی( السير والمغازي). لێره‌دا ڕاوبۆچوونی زانایان داده‌نێین بۆ ئه‌وه‌ی بزانن ئایا: شتێك هه‌یه به‌ناوی زانسته‌كانی فه‌رمووده؟. ئایا ئه‌وه‌ی ده‌خوێننه‌وه ده‌كرێت پێی بڵێن زانست:
– یه‌حیای كوڕی مه‌عین ده‌ڵێت: موحه‌ممه‌دی كوڕی ئیسحاق ثقه و متمانه پێكراو بوو:
قَال المفضل بْن غسان الغلابي: سألت يحيى بن مَعِين عَنْ مُحَمَّد بْن إِسْحَاق، فَقَالَ: كَانَ ثقة، وكان حَسَن الحديث.
– ئه‌وجاره ئه‌حمه‌دی كوڕی خیثمه ده‌ڵێت: گوێم له یه‌حیای كوڕی مه‌عین بوو ده‌یگوت: موحه‌ممه‌دی كوڕی ئیسحاق كێشه‌ی نییه. پاشان جارێكی تر پرسیار له یه‌حیای كوڕی مه‌عین ده‌كه‌نه‌وه و ده‌ڵێت: نا به‌و شێوه‌یه نییه و كه‌سێكی ضه‌عیفه. دیسان جارێكی تر پرسیاری لێده‌كه‌نه‌وه و ده‌ڵێت: ئه‌و به‌هێز نییه و لاوازه:
وَقَال أَحْمَد بْن أَبي خيثمة: سمعت يحيى بْن مَعِين يَقُول: مُحَمَّد بْن إِسْحَاق ليس به بأس. قال: وسئل يَحْيَى بْن مَعِين عنه مرة أخرى فَقَالَ: ليس بذاك، ضعيف. قال: وسمعت يحيى بن مَعِين مرة أخرى يَقُول: مُحَمَّد بْن إِسْحَاق عندي سقيم ليس بالقوي(22).
– ئیمام ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نبه‌ڵ ده‌ڵێت: حه‌دیثه‌كانی موحه‌ممه‌دی كوڕی ئیسحاق حه‌سه‌نه. هه‌روه‌ها ئیمام مالیك سه‌رمه‌زهه‌بی مالیكییه‌كان ده‌ڵێت: موحه‌ممه‌دی كوڕی ئیسحاق یه‌كێكه له درۆزن و ده‌جاله‌كان:
قَال أَبُو بَكْر الأثرم: سألته، يَعْنِي أحمد بن حَنْبَلٍ، عَن مُحَمَّدِ بْن إِسْحَاق كيف هُوَ؟ فَقَالَ: هو حسن الحديث. وَقَال: قال مَالِك وذكره، فَقَالَ: دجال من الدجاجلة(23).
الخطيب البغدادی ده‌ڵێت: چه‌ندین زانا حه‌دیثه‌كانی موحه‌ممه‌دی كوڕی ئیسحاقیان نه‌كردۆته به‌ڵگه و حجة، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر چه‌ند هۆكارێك، یه‌كێك له‌وانه: ئیبن ئیسحاق شیعه‌گه‌ری ده‌كرد، هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ده‌ڵێن قه‌ده‌ری بوو( قه‌ده‌رییه‌كان به پێچه‌وانه‌ی جه‌برییه‌كان ئه‌و فیرقه و مه‌زهه‌به بوون كه پێیان وایه مرۆڤ ئازاده له كرده‌وه‌كانی خۆی و به‌خۆی ئه‌نجامی ده‌دات، ئه‌وه‌ی مه‌یلی بۆ لای بیروڕای ئازاد و ئازادی هه‌بووایه تۆمه‌تباركراوه به‌م جۆره ناوانه. هه‌ڵبه‌ته ئه‌م تۆمه‌تباركردن و ناوزڕاندنه‌ی قه‌ده‌رییه‌كان هۆكاری مه‌زهه‌بی و سیاسی له پشته):
– وقد أمسك عن الاحتجاج بروايات ابن إسحاق غير واحد من العلماء لأسباب منها أنه كان يتشيع، وينسب إلى القدر(24).
– شوعبه ده‌ڵێت: موحه‌ممه‌دی كوڕی ئیسحاق ئه‌میر و پێشه‌وای موحه‌دیثه‌كانه:
قَال عُبَيد بْن يعيش: حَدَّثَنَا يونس بْن بكير، قال: سمعت شُعْبَة يَقُول: مُحَمَّد بْن إِسْحَاق أمير المحدثين بحفظه(25).
– ئیبراهیم الجوزجانی ده‌ڵێت: خه‌ڵك حه‌زیان له حه‌دیثه‌كانی موحه‌ممه‌دی كوڕی ئیسحاق بوو، كه‌چی ئه‌و به چه‌ندین جۆره بیدعه تۆمه‌تبار ده‌كرا(واتا بیدعه‌چی بووه، وه‌ك ئه‌و زاراوه‌ی كه سه‌له‌فییه‌كانی ئێستا بۆ تۆمه‌تباركردنی نه‌یاره‌كانیان زۆر به‌كاری ده‌هێنن):
قَال إِبْرَاهِيم بْن يَعْقُوب الجوزجاني: مُحَمَّد بْن إِسْحَاق الناس يشتهون حديثه وكان يرمى بغير نوع من البدع(26).
– هیشامی كوڕی عوروه یه‌كێكه له زانا هاوچه‌رخه‌كانی سه‌رده‌می ئیبن ئیسحاقە، و موحه‌ممه‌دی كوڕی ئیسحاق حه‌دیثی له ژنی ئەو هیشامە گێڕایته‌وه و له‌گه‌ڵی دانیشتووه. به‌ڵام هیشام سوێند ده‌خوات ده‌ڵێت: ژنی منی نه‌بینیوه:
كَانَ ابْن إِسْحَاق جالس فَاطِمَة بِنْت المنذر؟ فَقَالَ: أخبرني ابن إِسْحَاق أنها حدثته، وأنه دخل عليها. وَقَال عَبد اللَّهِ بْن أَحْمَد بْن حَنْبَل: حَدَّثَنَا أَبُو بَكْر بْن خلاد الباهلي، قال: سمعت يَحْيَى بْن سَعِيد يقول: سمعت هشام بْن عروة يَقُول: يحدث ابن إِسْحَاق عَنِ امرأتي فَاطِمَة بِنْت المنذر والله إن رآها قط(27).
– ئه‌وجاره ئیمامی مالیك ده‌ڵێت: ئه‌و هیشامه زۆر درۆزنه، پرسیار له یه‌حیای كوڕی مه‌عین ده‌كه‌ن، ئه‌ویش پاساو بۆ قسه‌كه‌ی ئیمام مالیك ده‌هێنێته‌وه و ده‌ڵێت: له‌وانه‌یه مه‌به‌ستی مالیك ئه‌وه بێت كه هیشام له قسه‌كردن درۆزنه، ده‌نا له ڕیوایه‌تكردنی حه‌دیث متمانه‌پێكراو و ثقه‌یه!!!:
حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيم بْن المنذر، قال: حَدَّثَنَا مُحَمَّد بْن فليح، قال: قال لي مَالِك بْن أنس: هشام بْن عروة كذاب. قال أَحْمَد بْن مُحَمَّد: فسألت يَحْيَى بْن مَعِين. فَقَالَ: عسى أراد في الكلام، فأما في الحديث فهو ثقة، وهُوَ من الرواة عنه(28).
– علی ئیبن المدینی ده‌ڵێت: حه‌دیثه‌كانی موحه‌ممه‌دی كوڕی ئیسحاق له‌لای من صه‌حیحن:
قَال يَعْقُوب بْن شَيْبَة أيضا: سألت علي بْن المديني قلت: كيف حديث مُحَمَّد بْن إِسْحَاق عندك صحيح؟ فَقَالَ: نعم، حديثه عندي صحيح(29).
– ئیمام العجلی ده‌ڵێت: موحه‌ممه‌دی كوڕی ئیسحاق جێگه‌ی ثقه و متمانه بوو. ئیمام النسائی ده‌ڵێت: به‌هێز نه‌بوو:
وَقَال العجلي: مدني ثقة. وَقَال النَّسَائي: ليس بالقوي.(30).
– موحه‌ممه‌دی كوڕی سه‌عد ده‌ڵێت: ئه‌و كه‌سێكه جێگه‌ی متمانه بوو، خه‌ڵكانێكیش قسه‌یان له‌سه‌ر ده‌كرد:
قَال مُحَمَّد بْن سَعْد: كَانَ ثقة ومن الناس من يتكلم فيه، وكان خرج من المدينة قديما فأتى الكوفة، والجزيرة، والري، وبغداد، فأقام بها حَتَّى مات في سنة إحدى وخمسين ومئة(31).
ئه‌وه چەند نمونه‌یه‌كن له‌سه‌ر پێوه‌ره‌كانی (زانسته‌كانی فه‌رمووده). ئایا ده‌كرێت به‌مه بگوترێت: زانست؟. چ جای به شێوه‌ی كۆ بڵێن: (زانسته‌كانی فه‌رمووده)؟.
ئایا (زانسته‌كانی فه‌رمووده) لە ئێستادا چ كار و چ سودێكی هه‌یه، لە کاتێدا ڕاوییه‌كان جه‌رح و ته‌عدیلیان بۆ كرابێت و هه‌موو شتێك بڕابێته‌وه. زانست ده‌بێت به‌ره‌و پێش بچێت به‌ڵام زانسته‌كانی فه‌رمووده وه‌ستاوه.
بهێنه پێش چاوی خۆت له كتێبی (تراجم و طبقات) جه‌رح و ته‌عدیل بۆ یوسف قه‌ره‌زاوی شێخ ئیبن باز و ئیبن عوثه‌یمین و سیستانی و شێخ ره‌بیعی مه‌دخه‌لی و یاسر برهامی و محمد شحرور و عه‌دنان ئیبراهیم و ئه‌وانی تر بكه‌ن. ئایا له‌سه‌ر بنه‌مای زانستی و بابه‌تیبوون جه‌رح و ته‌عدیلیان بۆ ده‌كه‌ن، یان له‌سه‌ر بنه‌مای جیاوازی بیروباوه‌ڕ و مه‌زهه‌ب و عه‌قیده و مه‌دره‌سه؟.
لەکۆتاییدا: هەموو ڕیوایەت و حەدیثەکان بەو فلتەرانەدا تێپەڕیون و لە خەڵکی کراونەتە عەقیدە و شەرع و دین.
سەرچاوەكان
(1) تدريب الراوي في شرح تقريب النواوي
المؤلف: عبد الرحمن بن أبي بكر، جلال الدين السيوطي (المتوفى: 911هـ)، 1/123.
حققه: أبو قتيبة نظر محمد الفاريابي
الناشر: دار طيبة.
(2) معرفة علوم الحديث
المؤلف: أبو عبد الله الحاكم محمد بن عبد الله بن محمد بن حمدويه بن نُعيم بن الحكم الضبي الطهماني النيسابوري المعروف بابن البيع (المتوفى: 405هـ)، ص112.
المحقق: السيد معظم حسين
الناشر: دار الكتب العلمية – بيروت
الطبعة: الثانية، 1397هـ – 1977م.
(3) توجيه النظر إلى أصول الأثر
المؤلف: طاهر بن صالح (أو محمد صالح) ابن أحمد بن موهب، السمعوني الجزائري، ثم الدمشقيّ (المتوفى: 1338هـ)، 1/139.
المحقق: عبد الفتاح أبو غدة
الناشر: مكتبة المطبوعات الإسلامية – حلب
الطبعة: الأولى، 1416هـ – 1995م.
(4) سير أعلام النبلاء
المؤلف: شمس الدين أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان بن قَايْماز الذهبي (المتوفى: 748هـ)، 13/71.
الناشر: دار الحديث- القاهرة
الطبعة: 1427هـ-2006م.
(5) تمام المنة في التعليق على فقه السنة
المؤلف: أبو عبد الرحمن محمد ناصر الدين، بن الحاج نوح بن نجاتي بن آدم، الأشقودري الألباني (المتوفى: 1420هـ)، ص358.
الناشر: دار الراية
الطبعة: الخامسة.
(6) سير أعلام النبلاء، للذهبي، 6/618.
(7) تهذيب الكمال في أسماء الرجال
المؤلف: يوسف بن عبد الرحمن بن يوسف، أبو الحجاج، جمال الدين ابن الزكي أبي محمد القضاعي الكلبي المزي (المتوفى: 742هـ)، 1/419.
لمحقق: د. بشار عواد معروف
الناشر: مؤسسة الرسالة – بيروت
الطبعة: الأولى، 1400 – 1980.
(8) تهذيب الكمال في أسماء الرجال، 26/627.
(9) الجرح والتعديل
المؤلف: أبو محمد عبد الرحمن بن محمد بن إدريس بن المنذر التميمي، الحنظلي، الرازي ابن أبي حاتم (المتوفى: 327هـ)، 7/191.
الناشر: طبعة مجلس دائرة المعارف العثمانية – بحيدر آباد الدكن – الهند
دار إحياء التراث العربي – بيروت
الطبعة: الأولى، 1271 هـ 1952 م.
(10) طبقات الشافعية الكبرى
المؤلف: تاج الدين عبد الوهاب بن تقي الدين السبكي (المتوفى: 771هـ)، 2/12.
المحقق: د. محمود محمد الطناحي د. عبد الفتاح محمد الحلو
الناشر: هجر للطباعة والنشر والتوزيع
الطبعة: الثانية، 1413هـ.
(11) طبقات الشافعية الكبرى، 2/13.
(12) فتح الباري شرح صحيح البخاري
المؤلف: أحمد بن علي بن حجر أبو الفضل العسقلاني الشافعي، 1/491.
الناشر: دار المعرفة – بيروت، 1379
رقم كتبه وأبوابه وأحاديثه: محمد فؤاد عبد الباقي
قام بإخراجه وصححه وأشرف على طبعه: محب الدين الخطيب
عليه تعليقات العلامة: عبد العزيز بن عبد الله بن باز.
(13) سير أعلام النبلاء، 12/573.
(14) سير أعلام النبلاء، 1/79.
(15) تهذيب التهذيب
المؤلف: أبو الفضل أحمد بن علي بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلاني (المتوفى: 852هـ)، 7/490.
الناشر: مطبعة دائرة المعارف النظامية، الهند
الطبعة: الطبعة الأولى، 1326هـ.
(16) الكامل في ضعفاء الرجال
المؤلف: أبو أحمد بن عدي الجرجاني (المتوفى: 365هـ)، 6/12.
تحقيق: عادل أحمد عبد الموجود-علي محمد معوض
شارك في تحقيقه: عبد الفتاح أبو سنة
الناشر: الكتب العلمية – بيروت-لبنان
الطبعة: الأولى، 1418هـ1997م
(17) ميزان الاعتدال في نقد الرجال
المؤلف: شمس الدين أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان بن قَايْماز الذهبي (المتوفى: 748هـ)، 4/410.
تحقيق: علي محمد البجاوي
الناشر: دار المعرفة للطباعة والنشر، بيروت – لبنان
الطبعة: الأولى، 1382 هـ – 1963 م
(18) الجرح والتعديل، لابن أبی حاتم، 6/402.
(19) تهذيب التهذيب، 3/353.
(20) تهذيب التهذيب، 5/228.
(21) تهذيب الكمال في أسماء الرجال، 4/467.
(22) تهذيب الكمال في أسماء الرجال، 24/423.
(23) تهذيب الكمال في أسماء الرجال، 24/415.
(24) تاريخ بغداد
المؤلف: أبو بكر أحمد بن علي بن ثابت بن أحمد بن مهدي الخطيب البغدادي (المتوفى: 463هـ)، 2/7.
المحقق: الدكتور بشار عواد معروف
الناشر: دار الغرب الإسلامي – بيروت
الطبعة: الأولى، 1422هـ – 2002 م.
(25) تهذيب الكمال في أسماء الرجال، 24/417.
(26) أحوال الرجال
المؤلف: إبراهيم بن يعقوب بن إسحاق السعدي الجوزجاني، أبو إسحاق (المتوفى: 259هـ)، ص232.
المحقق: عبد العليم عبد العظيم البَستوي
دار النشر: حديث اكادمي – فيصل آباد، باكستان.
(27) تهذيب الكمال في أسماء الرجال، 24/414.
(28) تهذيب الكمال في أسماء الرجال، 24/415.
(29) تهذيب الكمال في أسماء الرجال، 24/420.
(30) تهذیب الكمال فی أسماء الرجال، 24/424.
(31) الطبقات الكبرى
المؤلف: أبو عبد الله محمد بن سعد بن منيع الهاشمي بالولاء، البصري، البغدادي المعروف بابن سعد (المتوفى: 230هـ)، 7/233.
تحقيق: محمد عبد القادر عطا
الناشر: دار الكتب العلمية – بيروت
الطبعة: الأولى، 1410 هـ – 1990 م.