گەمەی سیاسی و لە باربردنی ھەژموونی دەسەڵاتی تیۆکراسی

ئاسۆس ئەرگۆشی
لە مێژووی سیاسی ئەوروپادا، سەدەی ناوەڕاست بە سەدەی دەسەڵاتی تیۆکراسیء حوکمی کەنیسە ناوزەندکراوە، چونکە لە کوتاییەکانی سەدەی پازدەو لە سەرەتای سەدەی شازدەی ئەوروپا، دەسەڵات بە ھەموو جومگەکانیەوە کەوتبووە دەست کەنیسە (کەنیسە بە مانای حوکمڕانی ئایدۆلۆژیای ئاینی)، واتە کەنیسە دەستی بە سەر ھەموو جومگە ئەساسیەکانی دەسەڵاتدا گرتبوو، دوای دروستبونی کومەڵگەی مەدەنیء بڵاوبونەوەی ھزری دیموکراسی خواستی سەردەمیانەی لە جیھان بەگشتی و کیشوەری ئەوروپا بەتایبەتی، ھەوڵێکی زۆر درا بۆ لێسەندنەوەی دەستەڵات لە کەنیسە، بەڵام وابەستەبوونی کۆمەڵگە بە کەنیسەوە بوو بە رێگر لەبەردەم ئەم خواستەی دیموکراسیستەکان، دوای سەرنەکەوتنی چەندین رێگای دیالوگ بۆیە بیرکردنەوەی لایەنگرانی دیموکراسی لە رێگەی دیالۆگەوە گۆڕا بۆ بیرکردنەوەیەکی توندرەوی، بۆیە ھەڵسان بە دروستکردنی گرژی و ئالوزی و دابەشکردنی مەسیحییەکان بە سەر دوو بەرەدا، بڵاوکردنەوەی دوبەرەکی لە نێوانیاندا تا گەیشت بە حالەتی شەر لە نێوانیاندا .
ھەر بۆیە سەرەتاکانی سەدەی شازدە لە ساڵی ١٦١٨ تاکو ١٦٤٨ شەرێکی خوێناوی گەورەی سی ساڵە لە نێوان ھەر دوو مەزھەبی مەسیحی (کاسۆلیک و پرۆتستانت) دروستبوو ، سەرەنجام کوژرانی زیاتر لە یەک ملیون مروڤی لێکەوتەوە. بەڵام سەرھەڵدانی بزووتنەوە فکریی و فەلسەفییەکانی ئەوروپای وەک رۆشنگەری و رینسانس و سیکیۆلاریزم و تێزو و ئەفکارەکانی بیرمەندەکان دەستکەوتی مەزن بوو ، کە بەرەنگاری فکری تێکەڵاوی دین و دەوڵەت بوونەوە، جورێک رۆڵی کەنیسە لە پرۆسەی حوکمڕانی و دەوڵەتداری کەمکرایەوەو لەرێگەی بەدامەزراویکردنی دەوڵەتەوە کەنیسە و حوکمڕانی لێکجیاکراوە، سەرەنجام دەوڵەتی مەدەنی دیموکراسی کۆتایی بەو شەڕە مەزھەبیە ھێنا.
ئەوەی جێگای تێڕامانە، لە خوێندنەوەو لێوردبوونەوەی ئەزموون و ڕەوتی مێژویی ئەم ڕووداوە کاریگەرەی ئەوروپا، ڕەنگە دوای پێنج سەدە مێژوو خۆی دووبارە بکاتەوە، بەتایبەت لە دوای گەشەسەندنی ھزری ئیسلامی سیاسی و خۆخزاندەنە ناو جومگەکانی دەسەڵات لەلایەن ئیسلامیەکانەوە، ھەروەھا گەشەسەندنی پەیڕەوانی ئیسلام لە ھەریەکە لە ئەمریکاو ئەوروپا لە دوای ڕووداوی ١١ ی سێپتێمبەری ئەمریکاو دامەزراندنی سەنتەری گەشەپێدانی ئیسلامی لە نیۆرک، ھەروەھا زۆربوونی گروپ و ڕەوتە ئیسلامییە توندڕەوەکان، ئەمە وایکردووە ھەمیشە ترس لە ئیسلامی سیاسی ببێتە ستراتیج و ئەجیندای وڵاتانی زلھێزی وەک ئەمریکاو ئەوروپا.
بە تێڕوانینی خۆم، بەشێک لە وڵاتانی زلھێز و روژئاواییەکان ھەڵدەستن بە دوبارەکردنەوەی ھەمان ڕووداو و سینارۆکانی لاوازکردنی دەسەڵاتی کەنیسەی ئەوروپا، ئەمەش بە دروستکردنی گرژی و ناسەقامگیری سیاسی لە نێوان ھەردوو مەزھەبی سونی و مەزھەبی شیعی لە جیھانی ئیسلامی، لە ئێستادا لەڕووی ژمارەو ھێزەوە سونەکان باڵاترن لە شیعەکان، بەڵام سیاسەتی ئەمریکاو روژئاواییەکان بەو ئاراستەیە یارمەتی شیعەکان بدەن بۆ بەھێزکردنیان شیعیەکان، بەڵگەش بۆ ئەمە لە ناوبردنی ھەموو دوژمنەکانی وڵاتی ئێرانی شیعە مەزھەبە لەلایەن ئەمریکاوەو ھەوڵدان بۆ زیادکردنی شوێنی جوگرافیای شیعەنشینی، بۆیە ھەوڵێکی زۆر ھەیە تا بتوانن توانا لەشکرییەکانی ھەردوو مەزھەبەکان بھێنە یەک ئاست، دواتر دروست کردنی جەنگێک لە نێوان ھەردوو مەزھەبدا لە پێناو بەرژەوەندی سیاسی، لە ئێستادا ئەم جەنگە فکریە وڵاتانی ئیسلامی تەنیوە، کاریگەرییەکانی لە عێراق و شەری نێوان سعودیە و حوسیەکان یەمەن بە ئاشکرا دەبینرێت، ئەم سیاسەتەی ئەمریکاو روژئاوا، کارێکی وایکردووە کە تا پەنجا ساڵی تریش جەنگ تەنھا لە نێوان ڕەوت و گروپە ئیسلامیە سیاسییەکان بێ و دور لە روژئاوا.
کاریگەری ئەم سیاسەتەو جەنگە تائیفیەی ئیسلامی سیاسی کاریگەری بەسەر کوردستانیشەوە دەبێت، بەتایبەتی لەڕوانگەی جوگرافیا سیاسیەی کە بۆ عێراق کێشراو و کوردستانیشی بەبێ ویست و ئیرادە خراوتە نێوانی، ئەمەش لەرێگەی بەزۆرلکاندنی سێ کیان و نەتەوەی خاوەن مەزھەب و کەلتوری جیا، وەک کورد و عەرەبی عێراقی شیعەو سونە، بۆیە عێراق وەک دەوڵەتێکی دەستکردی بەرژەوەندی سیاسی وڵاتانی زلھێز، لەرێگەی شەری مەزھەبی ئەگەری ھەڵوەشانەوەی ئەگەرێکی بەھێزە، بەتایبەتیش بۆ قوڵکردنەوەی شەڕی مەزھەبی بە ھۆی نزیکی بەشێک لە پارتە شیعییەکانی عێراق لە ئێران و رێگەگرتن لە ئەژموونی سیاسی ئیران بەسەر عێراق لەلایەک، لەلایەکی تر دەستوەردانی عێراق تورکیاو ئێران لە کاروباری ناوەخۆیی عێراق و ڵاتانی ئیقلیمی، سەرەنجام بەرژەوەندییە سیاسی و ئابوورییەکانی ئەمریکاو ئەوروپا بخاتە مەترسی، بەدڵنیاییەوە ئەم گەمە سیاسیەی ئەمریکاو بەشێک لە وڵاتانی ئەوروپا بە قوڵکردنەوەی شەڕی تایفی و مەزھەبی لە رۆژھەڵات بەگشتی و عێراق بەتایبەتی (ڕەنگە داعش نموزەجێکی دیاری ئەم گەمە سیاسە بێ) سوودی بۆ پێگەی سیاسی کوردستان دەبێ، چونکە شەڕی تایفی و مەزھەبی وەک شەڕی ئایدۆلۆجی کاریگەری زیاترە لە شەڕەکانی تری نێوخۆیی، بەمەش بێ ھێزی ئەم وڵاتانە و تێکچوونی ئاسایشی نەتەوەییان، پێگەی کوردستان وەک ناوچەیەکی ئارام و خاوەن ئاسایشی نەتەوەیی بەھێز زیاتر بەدەردەخات، بۆیە واگریمانە دەکرێت بەشێک لەو ڕووداوە سیاسیانەی جیھانی ئیسلامی، کوردستان بخاتە بەردەم کرانەوەو داھاتوویەکی باشتر بەتایبەتی دوای ئەنجامی ریفراندۆمی سەربەخۆیی و نزیکبونەوە لە جاردانی بریاری چارەنووس بە بونیادنانی دەوڵەتی سەربەخۆی خاوەن سیادەی قانوونی تەواو، چونکە لە گۆشەنیگای نوخبە سیاسییە کاریگەرەکانی جیھات، کوردستان دوورە لە تێوەگلانی شەڕی مەزھەبی و تایفی و ئایدۆلۆژی و بوون بە خەتەر لەسەر ئەمن و ئاسایشی نەتەوەیی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی.