کۆمەڵێک نووسەر و رۆشنبیر نامەیەک ئاراستەی بزوتنەوەی گۆڕان دەکەن و، کۆمەڵێک راسپاردە بۆ دەربازکردنی ئەو قۆناغە دەخەنە روو..
ئەمەی خوارەوە دەقەکەیەتی:
نامەيەك بۆ بزوتنەوەی گۆڕان؛ راسپاردەکانی دەربازبونی هەرێمی کوردستان لە قەیرانەکان
نیــاز عەبدوڵا
موحسین ئەدیب
سەلام عومەر
کامیار سابیر
سەرتیپ قەشقەیی
د. نیاز نەجمەدین
کەمال چۆمانی
بۆ هەموان ئاشکرایە کە هەرێمی کوردستان بە قۆناغێکی ترسناکی سیاسییدا تێدەپەڕێت. ئێمە لە چەند تەوەرێکدا کێشە سەرەکییەکانی سیاسەتی حوکمڕانیی یەکێتیی و پارتیی دەخەینەڕو، مەترسییە هەنوکەییەکان بەیاندەکەین، روی رەخنەشمان بە پلەی یەکەم دەکەینە بزوتنەوەی گۆڕان و بەرپرسیارێتیی یەکەمی دەخەینە ئەستۆ بەو پێیەی ئەم بزوتنەوەیە هەڵگری گوتاری “گۆڕان” و “بەدەزگاییکردنی هەرێم” بوە و تا ئێستا گۆڕان نەیتوانیوە لای کەم شکستی یەکێتیی و پارتیی بکاتە دەرفەتێک بۆ دەربازکردنی هەرێمی کوردستان لە قەیرانەکان، یان بونیادنانەوەی پەیوەندیی هەولێر و بەغداد لەسەر بنەمای رێز و بەرژەوەندیی هاوبەش و دەستور و قانونە کارپێکراوەکانی عێڕاق، سەرباری چەندین کێشەی سیاسیی و ئابوریی دیکە. پێمان وایە جێبەجێکردنی ئەم راسپاردانە، پڕۆسەی سیاسیی لە هەرێمی کوردستان و عێڕاقدا دەباتە قۆناغێكی نوێوە لە خزمەتی بەرژەوەندییەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستان و عێڕاقیش.
مۆدێلی سیاسەتی رکابەریی و خۆسەپاندن
لە ماوەی دو دەیەی رابردودا، نەوەی یەکەمی ناسیۆنالیزم لەناو یەکێتیی و پارتییدا لە دو ئاستدا زیانی گەورەیان بە سیستمی سیاسیی و ئابوریی لە هەرێمدا گەیاندوە. یەکەم، ململانێیەکی توند و دژ بە یەکتر لەلایەک تەواوی خەباتی ئەو نەوەیەی خستەوە ژێر پرسیار و گومان و لە زۆر ئاستدا بە دەستی خۆیان مێژوی خۆیان ناشیرین کرد. لە لایەکی ترەوە بو بە هۆیزیانگەیاندن بە بەرژەوەندییەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستاندا. دوەم، کرۆکی سیاسەتی یەکێتیی و پارتیی بریتیی بوە لە سیاسەتی دیفاکتۆ، واتە ئەمری واقیع، یان خۆسەپاندن. دوا وێنەی ئەم سیاسەتە لە ریفراندۆمدا دەیبینینەوە کە پلانێک بو بە یەکلایەنە و بێ رەزامەندیی عێراق و دەوڵەتانی ناوچەکە و دەوڵەتە باڵادەست و دەستڕۆیشتوەکانی جیهان دیزاین کراو و جێبەجێکرا. سیاسەتی دی فاکتۆ تەواو ناتەبا و ناکۆکە لەگەڵ پرەنسیپەکانی دیموکراسیی و بەدەزگاییکردنی کۆمەڵگەی عێراقیی و کوردستانیی.
مەترسییە هەنوکەییەکان
لە بەر رۆشنایی شیکارییە پوختەکەی سەرەوە، چەند مەترسییەک لە ئێستادا دەستنیشان دەکەین کە روبەڕوی هەرێمی کوردستان بوەتەوە.
1. کێشەی ئابوریی و کۆمەڵایەتیی: قەیرانی ئابوریی رۆژ بە رۆژ قوڵتر دەبێتەوە. بەشێکی زۆر لە دانیشتوانی هەرێم توانایان نەماوە بژێوی رۆژانەیان دابینبکەن.
2. سیاسەتی حکومەتی هەرێم: وا دەردەکەوێت سەرۆکایەتی حکومەتی هەرێم دەیانەوێت لە رێی رازیبون بە هەر مەرجێک لەگەڵ عێراق سەرنجی دەوڵەتانی دونیا بۆ خۆیان رابکێشن و متمانە بۆ خۆیان دروست بکەنەوە. ئاشکرایە حکومەتی هەرێم ناتوانێت لەو کەناڵەوە هێز و وزە بە خۆی و بە هەرێمی کوردستان ببەخشێتەوە لەبەر دو هۆکار. یەکەم، حکومەت متمانەی لەلای دانیشتوانی هەرێم لەدەستداوە. دوەم، دەستەڵات و هێزی ئەوان پابەندی ململانێ حیزبیی و بنەماڵەییەکانی حیزبەکانیانە، پلان و ستراتیجی سیاسیی نە بەوان دادەنرێت و نە ئەگەر داشبنرێت دەتوانن بیچەسپێنن تەنیا لە ماوەی زۆر کورتخایەندا نەبێت.
3. شۆکی ریفراندۆم: بومەلەرزەی ریفراندۆم کشوماتی لە تەواوی هێزەکانی سەر گۆڕەپانی سیاسیی لە هەرێمدا کردوە، بە ئۆپۆزسیۆنیشەوە. بەرەی ئۆپۆزسیۆن لە کۆمەڵێک بەیاننامە و جوڵەی سادە و ساکار زیاتری پێشکەش نەکردوە. بێئومێدییەکی ترسناک بەرۆکی زۆرینەی گەنجانی گرتوە و چەندین کێشەی کۆمەڵایەتیی لێ کەوتوەتەوە و دەکەوێتەوە.
4. ئیدامەدان بە مۆدێلی حکومڕانیی یەکێتیی و پارتیی هەرێمی کوردستان بۆ چەند دەیەیەکی تر لەناو قەیراندا دەهێڵێتەوە مەگەر بە رێکەوت رزگاریی ببێت، و ئەگەری سەرهەڵدانی توندوتیژیی بەهێز دەبێت. ئەگەر تا ئێستا فشارەکانی بەغداد زیاتر لەسەر حکومەتەکەی یەکێتیی و پارتیی بوبێت و هیوایەکی لای خەڵک دروستکردبێت کە ئەگەری لاوازبونی یەکێتیی و پارتیی وا دەکات کێشەکان لەگەڵ بەغداد چارەسەرببن و دیموکراسیی پێشبکەوێت و گەندەڵیی تا رادەیەکی زۆر بنبڕبکرێت، ئەوا لە داهاتودا ئەو فشارانە چیتر ناکەونە خزمەتی خەڵکی هەرێمی کوردستان.
5. بەرەی ئۆیۆزسیۆن: سەرباری چەندین کەموکورتیی، بەڵام دروستبونی ئۆپۆزسیۆن هەنگاوێکی بەنرخ بو لە سەردەمی لەدایکبونیدا. خاڵی بەهێزی ئۆپۆزسیۆن ئەوەبو بابەت و گرفتی سیاسیی دەهێنایە ناو خەڵکەوە و دەیتوانی رای گشتیی لەسەر کۆبکاتەوە. بەڵام لە ئێستادا بەرەی ئۆپۆزسیۆنی پێشو (بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵی ئیسلامیی دوای ئەوەی یەکگرتوی ئیسلامیی چوە بەرەی دەستەڵاتەوە) نەک ناتوانن رای گشتیی بجوڵێنن، بەڵکو بون بە رێگر لە بەردەم هەر جوڵە و هەنگاوێکدا کە دەشێت شتێکی باشتری لێ سەوز ببێت. ئەگەر ئۆپۆزسیۆنی پێشو، بەتایبەتتریش بزوتنەوەی گۆڕان، جدیی بوایە لە دژایەتیکردنی ریفراندۆمدا، ئەوا ئەگەرێکی بەهێز بو ئەو کارەساتانە رویاننەدابوایە، بۆیە بێدەنگیی یان نەجوڵانی هێزێکی سیاسیی گەورە لە بەرانبەر خراپەکارییەکانی دەستەڵاتدارانی دو هێزی حوکمڕان کە لە هەمو شکستەکان بەرپرسیارن، وەک خراپەکارییەکانی ئەو دو هێزە خراپە
6.دانوستان لەگەڵ عێراقدا: بێگومان مێژوی دانوستان لەگەڵ دەستەڵاتدارانی عێراقدا جێی دڵخۆشیی نییە. کەس ناتوانێت نکولی لە رۆڵی داگیرکارانەی دەوڵەتی عێراقیی بەرامبەر بە هەرێمی کوردستان بکات لە رابردودا. لە ئێستاشدا، ئەگەرچی ئێمە دژ بە ریفراندۆم بوین، بەڵام لەو باوەڕەداین کە ئەگەر حکومەتی عێراق هەڵەیەکی هاوشێوەی وەک ریفراندۆم بەرامبەر بە هەرێم بکات، ئەوا هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی دەستوری عێراقیدا ناتوانێت بەو چەشنە سزای بدات کە ئەوان سزای هەرێم دەدەن. بەڵام بۆ هەموان رونبوەتەوە کە هەرێمی کوردستان نە دەتوانێت بێ راوێژ و رەزامەندیی عێراق ببێت بە دەوڵەت، نە دەتوانێت بە سیاسەتی خۆسەپاندن بگات بە قۆناغێکی باشتر، نە ئاڵتەرناتیڤێکی باشتری لە عێراق لە بەردەستە. خاڵی گرنگ لێرەدا ئەوەیە کە هەرێمی کوردستان لە دوای ریفراندۆم و بەو هەمو ململانێ ناوخۆییەوە و بە لاوازیی ئۆپۆزسیۆنەوە، بەنەوەی دوەمی ئۆپۆزسیۆنیشەوە ئەگەر قەوارەی “هاوپەیمانیی” و “نەوەی نوێ” بخەینە پاڵیان، زۆر لاوازتر دەبێت لە بەردەم هەندێک لەو هێزانەی کە لە دەوڵەتی عێراقییدا کاریگەرییان هەیە و ئیلتیزام بە دەستورەوە ناکەن، بەم هۆیەشەوە پەیوەندیی هەرێم و عێراق جارێکی تر دەکەوێتەوە ناو تونێلێکی تاریک و باشبون و سەقامگیریی لە گوزەرانی دانیشتوانی هەرێمدا دروست نابێت. لە هەڵبژاردنی ئایندەشدا، لیستەکانی هەرێمی کوردستان تا دوا ئەندازە لە لاوازییەوە بەشداردەبن و ئەنجام بەدەستدەهێنن.
رۆڵی بزوتنەوەی گۆڕان
لەناو ئەم هەمو هاوکێشە ئاڵۆز و کەش و هەوا سیاسییە دژوارەدا، بزوتنەوەی گۆڕان لە چەند مانگی رابردودا نەیتوانیوە تەنیا یەک هەنگاوبنێت مایەی ئومێدی جەماوەرەکەی و خەڵکی هەرێم بێت، هەر لە سەرلەنوێ خۆڕێکخستنیەوە تا بە هەڵوێستی بەرامبەر بە ریفراندۆم و سیاسەتەکانی یەکێتیی و پارتیی و حکومەتی هەرێم دەگات. کێشەکە لێرەدا هەر ئەوە نییە ئەم بزوتنەوەیە هیچی پێنەکراوە، بەڵکو ئەوەشە بوە بە رێگر لەوەی خەڵک خۆی هەنگاو بنێت. لێرەوە ئێمە روی دەممان دەکەینە ئەم بزوتنەوەیە و چەند بژاردەیەک دەخەینە بەرچاوی:
1. ناوخۆی هەرێم:
– پێویستە بزوتنەوەی گۆڕان فشاری سیاسیی بکات بۆ ئەوەی یان ئەو حکومەتە هەڵبوەشێتەوە و حکومەتێکی کاتیی دروستبکرێت تا ماوەی درێژکراوەی پارلەمان کۆتایی دێت، یان داوای هەڵبژاردن بکات کە زیاتر نەبێت لە دو مانگ. هەنگاوی یەکەم لە رێی گفتوگۆوە لەگەڵ سەرکردایەتیی یەکێتیی و پارتیی، و هەنگاوەکانی دواتر لە رێی میدیا و شەقامەوە. لە حاڵەتی بێ وەڵامیی دەستەڵاتدارانی یەکێتیی و پارتیی گۆڕان نابێت لە جوڵاندنی شەقام بترسێ، دەبێ خۆشیان سەرکردایەتیی بکەن چونکە ئەمە بۆ داوایەکی بچوک نییە، بەڵکو بۆ رزگارکردنی هەرێم و رێگرتن لە شەڕ و ناخۆشیی زیاترە، ئێمە بڕوامان وایە بەشێک لە یەکێتییەکان و پارتییەکانیش لای کەم لە روی گۆڕانکاریی ریشەیی ناوەستنەوە
– گۆڕان نە سەرکەوتو بو لە ئۆرگانیزەکردنێکي مۆدێرنی بزوتنەوەکە و نە توانی سود لە دەرفەتی ریفراندۆم ببینێت تا هێزی خۆی کۆبکاتەوە لە رێی دژایەتیی ریفراندۆمەوە. پێویستە بزوتنەوەی گۆڕان ئازایانە بڕیار دروستبکات و هیچ هۆکارێکی ناوەکیی و دەرەکیی نەبنە هۆی پەکخستنی گۆڕان لە دروستکردنی بڕیار بۆ بەرژەوەندیی گشتیی، بۆیە گۆڕان بگەڕێتەوە سەر ئەوبنەمایانەی بزوتنەوەی گۆڕانی لەسەر دامەزراوە.
– ئەگەر لابردنی سەرکردایەتیی ئێستا ئەستەمە لەبەر هەر هۆکارێک بێت، ئەوا هێشتا لە توانادایە ئەندامان و کادرانی بزوتنەوەکە فشار بخەنە سەر سەرکردایەتییان کە لەبەرژەوەندیی پرۆسەی سیاسیی و بە قازانجی خەڵک هەنگاو بنێن. ئەگەر گەنجانی بزوتنەوەی گۆڕان نەتوانن رەخنەی سەرکردایەتییەکەیان بکەن و کاریگەرییان هەبێت لەسەریان، ئەوا تەواوی رەخنەکانیان لە سیستمی حکومڕڕنیی لە هەرێمدا بێ بەها دەبێت.
– بزوتنەوەی گۆڕان لە ئێستاوە هەوڵەکانی خۆی بخاتەگەڕ بۆ دروستکردنی گەورەترین هاوپەیمانێتیی بە جۆرێک ئەگەری بردنەوەی هەڵبژاردنەکان مسۆگەر بێت. بۆ هەڵبژاردنەکانی عێڕاقیش، ئەو هاوپەیمانێتییە نابێت لە تەخوینکردنی کوردایەتیی بترسێت، بەڵکو دەبێت هەوڵبدات هاوپەیمانێتییەک لەگەڵ ئەو هێزانە ئەنجامبدات لە بەغداد کە دەتوانن حوکمێکی دیموکراتیک لە عێڕاق پێشبخەن و مافی هەمو گەلان لەسەر بنەمای دەستوری عێڕاقدا جێبەجێ ببن.
– بزوتنەوەی گۆڕان نابێت لەوە بترسێت کە خۆیان وەفد دروستبکەن بە هاوکاریی هێزە دیموکراتخوازەکانی دیکەی هەرێم و تەنانەت ئەوانەش لەناو پارتیی و یەکێتییدا، بەتایبەت یەکێتییدا، کە باوەڕیان بە رێککەوتن لەگەڵ بەغداد و عێڕاقێکی یەکگرتوی دیموکراتیک و هەیە، بکەونە گفتوگۆ و دانوستان لەگەڵ هێزە عێڕاقییەکان و کۆمەڵگای نێودەوڵەتیی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان. جێهێشتنی گۆڕەپانەکە بۆ سەرکردایەتیی یەکێتیی و پارتیی تەنها شکست ئەنجامی دەبێ، شکستی هەموان.
2. پەیوەندیی لەگەڵ عێراقدا:
– پێویستە بزوتنەوەی گۆڕان لە ستراتیجی سیاسیی شەرمنانە دروبکەوێتەوە، رون و رەوان داوای پاراستنی یەکێتیی خاکی عێراق بکات لە چوارچێوەی دەستوری عێراق، بە رێزگرتن لە بەندەکانی لە ئێستادا و گۆڕینی بەرەو باشتر لە ئایندەدا. دوای ئەوەی سەرۆکایەتی حکومەتی هەرێم بەئاشکرا داوای یەکپارچەیی خاکی عێراق دەکەن، ئیدی سەرکردایەتیی بزوتنەوەی گۆڕان لە چ تەخوینێک دەترسێت؟ گۆڕان و هێزەکانی دیش دەبێت ئەو راستییە باش بزانن هیچ ئالتەرناتیڤێک، بە ئالتەرناتیڤی سەپاندنی یەکلایەنانەی دەوڵەتیش، لە رێککەوتن لەگەڵ عێڕاق لەسەر بنەمای دەستور باشتر نییە. بەراورد بە بەندەکانی دەستور، وەک مادەی 140، و مەرکەزییەتی بڕیاردان لەلایەن عێراق و کۆنتڕۆڵکردنی سیاسەتی نەختینەیی (بانکەکان چاپکردنی پارە، هتد)، لەگەڵ شکستی ئیدارە و گەورەیی قەبارەی گەندەڵیی و حکومڕانیی نادیموکرات لە ناوخۆدا، رادەستکردنەوەی خاڵەکانی سنور و کۆنترۆڵی کێڵگەکانی نەوت کێشەیەکی بچوکتر و لاوەکیین.
ب- پێویستە ب. گۆران لەگەڵ کۆمەڵی ئیسلامیی و قەوارەی هاوپەیمانیی رێبکەوێت لەسەر ئەجێندایەکی سیاسیی رون. ئەگەر ناڕۆشنییەک هەیە لەو پەیوەندییەدا و لایەنێک بەربەستە، پێویستە هەم بە ئاشکرا ئەو بەربەستانە بخرێنەڕو، هەم ئەسڵی پرۆژە سیاسییەکە نەبەستنەوە بە یەکترەوە.
– بۆ ئەوەی بەرەی ئۆپۆزسیۆن فراوانتر بکرێت، دەکرێت هەر هێزێکی دەرەوەی دەستەڵات، تەنانەت ئەگەر زۆر رێکخراویش نەبن لە ئێستادا، داخڵ بە بەرەی ئۆپۆزسیۆن بکرێت.
– ئامانجی سەرەکیی لە بەهێزکردنەوەی بەرەی ئۆپۆزسیۆن دەبێت ئەوە بێت بەرەی خەڵک لە هەرێمدا رێکخراو و کاریگەربێت، نەریتی ئۆپۆزسیۆن لە هەرێمدا لەناونەچێت و سەرلەنوێ لە دژایەتیی دەوڵەتی عێراقدا کورت نەبێتەوە و نەهێڵرێت بلۆکی “کوردی ئۆپۆزسیۆن” و “عەرەبی دەستەڵاتدار” دروست ببێتەوە و درێژە بە ململانێ تەقلیدییەکان بدرێتەوە.
بە پێچەوانەوە، بزوتنەوەی گۆڕان هاوشانی یەکێتیی و پارتیی پێگەی جەماوەریی لەدەستدەدات.
– لە دوای خۆڕێکخستنەوە، دروستکردنەوەی متمانە بە حکومەتی هەرێم، دروستکردنەوەی پردی متمانە لەگەڵ عێراق و جوڵانەوە لە چوارچێوەی یاسا و دەستوردا، گێڕانەوەی لای کەمی ئینتیما بۆ نیشتمان، گێڕانەوەی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی، هێشتا عێراق سور بو لەسەر سزادانی هەرێمی کوردستان، ئەوا ئەو کاتە هەرێم مافی خۆیەتی بیر لە بژاردەی کشانەوە لە دەوڵەتی عێراق بکاتەوە. بەڵام لە قۆناغی یەکەمدا، ئەگەر چەند ساڵێکیش بخایەنێت، پێویستە خەڵکی هەرێمیکوردستان بەرگریی لە پشتیوانی یاسا و دەستور و بەدەزگاییکردنی کۆمەڵگە بکەن، لە هەوڵی باشکردنی یاساکان و دانانی یاسای مەدەنییدا بن لە هەرێم و عێراقدا.
ئەگەر سەرکردایەتیی ئەم بزوتنەوەیە هیچی پێناکرێت، ئەوا پێویستە نەبێت بە بەربەست، رێگاکە چۆڵ بکات و لە ئێستاوە جاڕی مەرگی خۆی بدات. بە دڵنیایییەوە خەڵکی هەرێمی کوردستان خۆیان زۆر باشتر دەتوانن چارەنوسی خۆیان ئاراستە بکەن و کاریگەرییان لەسەر داڕشتنی سیاسەتەکانی یەکێتیی و پارتیی و پەیوەندییە دەرەکییەکانیان هەبێت.
ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕان وەڵامی ئەرێنییانەی ئەو داواکارییانە نەداتەوە، پێویستە وەک خەڵکی هەرێمیکوردستان بەدوای بەدیلی تردا بگەڕێین بۆ ئەوەی هیوا بۆ خەڵک بگێڕینەوە و دونیابینیی سیاسیی دیموکراتیخوازانە بخەینە خزمەتی پڕۆسەی سیاسیی لە هەرێمی کوردستان و عێڕاق کە تێیدا حوکمی قانون و عەدالەتی کۆمەڵایەتیی و فیدراڵیی راستەقینە بچەسپێن.