کازم عەباس زەندی
هەروەک دەزانین پارس و میدیەکان دو نەتەوەی هاوڕیشەو نزیکی یەکترن، کە بەدو زمانی جیا قسەیان دەکردو هەر لەکۆنەوە لەناوچەکانى خواروى دەرياچەى ورمێ دەژيان، بۆ یەکەم جاریش لەسەرچاوە ئاشورییەکان وەک دو نەتەوەى جیا ئاماژە بەبونیان کراوە، ئاشکراشە کە میدییەکان ڕەچەلەکى کوردانى ئێستان و پارسەکانیش ڕەچەلەکى فارسانن، بەلام میدییەکان بەر لەپارسەکان (٧٠٠پ , ز) ئیمپراتۆریەتیان دامەزراند ئینجا لە (٥٥٣پ , ز) پارسەكان لەڕێى هەخامەنشییەکانەوە، بەسەرکردایەتى کۆڕش ئەو ئیمپراتۆریەتەیان ڕوخاند، لەم کاتەشدا چارەنوسی میدییەکان هەروەکو چارەنوسی دەسەلاتە لەناوچووەکانی بابلی و سۆمەری و ئاشوری لێهات، بەلام ئەوەى جێگاى سەرنج و جیاوازییە لەم ڕوداوەدا ئەوەیە، کە لەدواتردا میدییەکان نەمردن و ڕەچەلەکیان هەر بەزیندویی مایەوە، نەوەکانیان وەک نەتەوەیەکى جیاواز لەڕوی زمان و سەر ژمێریەوە بەردەوام لەگەشەو زیادبوندا بون، بەلام لەگەل ئەوەشدا سوڕی پێگەیشتنی نەتەوەیییان پاشکەوت و هەرگیز نەیانتوانى دەسەلاتی سەرتاسەری دروست بكەنەوە، ئەمەش وایکرد زیاتر بەگوندنشینی و بەدورە پەرێزی بمێننەوەو نەتوانن شاری گەورە گەورە دروست بکەن و خاوەنداری لەشارستانیەتەکەیان بکەن، بێ گومان ئەمەش هۆکاری خۆی هەیە، چونکە ئەگەر ئاوڕەک لەڕوداوە مێژوییەکان بدەینەوە، دەبینین هەندێ ڕوداو کاریگەری درێژخایەنیان لەسەر داهاتودا دروستکردووەو ڕۆلی یەکلاکەرەوەیان لەسەرکەوتن و دیارکەوتنی نەتەوەکاندا هەبووە، بەباوەڕی ئێمەش گرنگترین ڕوداو کە وایکرد نەوەی میدییەکان لەبەرامبەر نەوەی پارسەکان بەم چارەنوسە تاریکەدا تێ بپەڕن، لەوەرگێڕانی ئاڤێستاوە دەست پێ دەکات کە لەزمانی میدییەکانەوە وەرگێڕدرایە سەر زمانی پارسەکان، چونکە وەرگێڕانی ئاڤێستا بووە هۆی ئەوەی لەیەک کات و لەیەک سەردەم و قۆناغى مێژوییدا باڵادەستى دەسەڵات و زمانى ئایین و خەتى نوسین لەڕەچەڵەکى کوردان بسەنرێتەوە، چونکە زمانی دەقە ئاینیەکان زمانی پەروەردەو فێرکردن بون، بۆیە کە نوسین و خوێندن بەزمانى ئەوان ڕێکخرایەوە، سەرلەبەری ڕوداوەکان بەناوى فارس داڕێژرایەوە، ئەمەش پارسەکانی زاڵکردو بووە هۆی ئەوەی هیچ شتەک بەناوى ماددەکانەوە نەمێنێتەوە، بەڵکو ئەوەى هەشیبو لێى زەوت دەکراو بەناوى فارس دەناسرایەوە، چونکە دەسەڵاتیان بەدەستەوە بو، ئەوەی ئەم کارەشی ئاسان و مەیسەرتر کردبو، نزیکى و هاوڕیشەیی هەردو زمانى کوردى و فارسی بو، بۆیە خۆمالیکردنی وشە کوردییەکانیشیان بۆ گران نەبو کە لەنێو یەکتردا دەتوانەوە .
ئاڤێستا کتێبی ئاینی زەردەشتییەکان بو، کە لەبنەڕەتدا بەخەتی بزماری و بەزمانی میدییەکان نوسرابو، بەلام لەسەردەمی داریۆشی یەکەم(٥٢٣پ،ز) ڕێنوسەکەی گۆڕدراو کرایە ئارامی، زمانەکەشی وەرگێڕدرایە سەر زمانی پارسی، بۆ ئەوەی پارسەکان لە ئاینە تازەکە بگەن ئینجا کە لەدواتردا خاوەنداریان لەئاینەکە کرد، ڕێڕەوی مێژو بۆ بەرژەوەندی فارسەکان گۆڕا، چونکە ئەو کات ئاین کۆلەگەی بەرگرییان بۆ دەسەلاتەکان دروست دەکردو بناغەو چوارچێوەی خۆڕاگریان بۆ سەرکردەکان دادەڕشت، بیرو باوەڕی ئاینی سەرچاوەی پەروەردەو دیاریکەری قەلەمڕەوی دەسەلاتەکان بو، زمانی دەقە ئاینیەکانیش زمانى خوێندن و نوسین و فێرکردن بو، کە خەلکیان بۆ بەڕێوەبردنی دەسەلات ئامادە دەکرد، لەدواتریشدا وای دەکرد سوڕی گەشەی زمانەکە زوتر تەواو ببێت و پێگەیشتنی هەست و باوەڕ بەخۆبونی نەتەوەیی بەهێزتر ببێت، بۆیە کە زمانى ئاڤێستا بۆ زمانى فارسى گۆڕدرا لەپاشاندا هەمو ڕوخسارەکانی ئەو سەردەم و دوایی بەناوى فارسەوە ناسرا، تاوای لێهات ئەگەر دەسەلاتەکانی دواتر فارس زمانیش نەبونایە هەروەک ساسانى و زەندو سەفەوییەکان، بەلام هەردەم لەخزمەتى فارسدا دەبون، بەهەمانشێوە عارەبەکانیش لەدواتردا هەر لەڕێی ئاینەوە دیارکەوتن، کە لەدوای داهاتنى ئيسلام لەسەدەى حەفتەمى زايينيدا ئيمپراتۆريەتى ساسانييان ڕوخاند، ئەمجارەیان سەرلەبەرى بەرژەوەندىیەکان بۆ بەرژەوەندی عارەب وەرگەڕا، چونکە زمانی قورئان عارەبی بو، تا ئێستاش عارەب شانازی بەو مێژووە دەکەن کەزۆر لەپێکهاتەکانیشی لەبنەڕەتدا عارەب نەبوینە .
لەدواى چەند سەدەیەک فارسەکان بەهۆى ڕیشەى قولى ئەدەب و زمانەکەیانەوە کە هەر لەوەرگێڕانی ئاڤێستاوە بەدەستیان هێنابو، توانییان دەسەلات بەپێى مەزهەبى شیعە دروست بکەنەوە، ئەوەبو لەسەردەمى سەفەوییەکانەوە (١٥٠١- ١٧٦٣ز) تا زەندو قاجارى و پەهلەوى و بەکۆمارى ئیسلامى ئێستاشەوە دەسەلات بۆ نەتەوەى فارس دەستەبەر بووەوە ئەگەرچى نەوەى کوردو میدییەکانیش بەردەوام بەشداربوینە لەبنیاتنانى هەمو دەسەلاتەکاندا، لەبەرامبەردا تۆرانیەکانیش کە لەڕێى عوسمانییەکانەوە(١٢٩٩ز) بالا دەستییان نواند، بەلام ئەوانیش بەسود وەرگرتن لەئیسلام، لەدوای داگیرکردنی قوستەنتینیە(ئستانبول١٤٥٣ز) و شەڕی چالدێرانەوە(١٥١٤ز) بەپێی مەزهەبی سوننە دەسەلات و ئیمپڕاتۆرییەکی بەهێزیان دروستکرد کە خۆیان پێ دەپاراست و ململانێی نەیارانیان پێ دەکرد ئینجا لەدەر ئەنجامدا لەسەرەتاکانی سەدەی بیستەمەوە دەولەتەکی نوێیان لەسەر ڕوخانی ئیمپراتۆرییەکە دامەزراندەوە، بەهەمان شێوە هەمو دەسەلاتە ئەوڕوپییەکانیش لەسەرەتاوە هێزیان لەبنەما ئاینیەکانی مەسیحیەت وەردەگرت و خەت و زمانی لاتینی ئینجیلیان بەکاردەهێنا ئینجا لەدواتردا ئاینیان لەدەسەلات جیاکردەوەو هەر نەتەوەیەک بۆ زمانی خۆی گەڕایەوە .
بەخوێندنەوەیەکی خێرا بۆمان دەردەکەوێت، کە زۆربەی میللەتان هەردەم بەپێی بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان هەلسوکەوتیان کردووە، بۆ سەرخستنی مەبەستەکانیان لەڕوالەتدا ئاینیان پێشخستووە، بەلام لەڕاستیدا بەهەستی نەتەوەیی کاریانکردووە، نمونەش بۆ ئەمانە زۆرن، لەسەدەی بیستەمەوە، ڕەزاشا لەئیران و ئەتاتورک بۆ تورک و هەمو ولاتە عارەبییەکان، ئاینیان پشتگوێخست و بەهەستی نەتەوەیی ولاتەکانیان دروستکرد، کەچی سەرکردە کوردەکانی ئەو کاتی ئێمە، بەلایانەوە نەتەوە ئەو گرنگییەی نەبو، بەلکو دەیانویست تەنیا خەلافەت زیندو بکەنەوە .
لەئێستاشدا هەمان ئەو سیناریۆیانە دوبارە دەبنەوە، جونکە ئەم ولاتانە لەحوکمکردندا هەردەم ئاین بۆ بەرژەوەندی نەتەوەکانیان بەکار دەهێن، کەچی بەداخەوە ئێمەی کورد بەدەستوری پێشان کۆمەلەک خەلکمان هەیە کە باوەڕیان بەئیسلام بونی خۆیان نییە ئەگەر لاسایی وان نەکەنەوە، بۆیە تا ئێستاش پێیان هەل دەخەلەتێینەوە .
ئەوەی لێرەدا مەبەستی ئێمەیە لەم بابەتەدا ئەوەیە، کە بناغەی زۆربەی نەتەوەو دروستکردنی ولاتەکانی ئێستا باگراوندی ئاینیان هەیە، بەلام کە ئێمەی کورد ئەو بناغەیەمان لێسەنراوەو لەدەستمانداوە، بۆیە بەدرێژایی مێژو هەمو کۆلەگەکانی دروستکردنی دەسەلات و هەستی بەنەتەوە بون و زمانەکەمان دواکەوتووە، بۆ چارەکردنی ئەم کەلێنەش پێویستە بەشێوەیەکی تر خۆمان دروست بکەینەوە کە سود لەئاین و نەتەوە بونمان وەربگرینەوە، چونکە بیرکردنەوەی نەتەوەکانی چوار دەورمان گەیشتۆتە ڕاددەیەک، کە هەمویان بەپلانی تواندنەوە بیرمان لێ دەکەنەوە، بەتایبەتیش تورکەکان، چونکە تورکەکان بونی خۆیان لەنەبونی کورددا دەبیننەوە، بەلام بەداخەوە فارسەکانیش بەدوای ئەم بیرۆکەی تورکاندا دەچن، ئەگەرچی لەسەریان پێویستە وەک برا گەورەی کوردان ڕۆل ببینن، چونکە کوردو فارس یەک خوێنن، بۆیە لەڕوی نەتەوەیییەوەو بۆ داهاتو کورد سەرچاوەی هێز دەبێت بۆ فارس لەناوچەکەدا، عارەبیش خاوەنی هیچ ستراتیجیەک نین بەرامبەر بەکورد، بەلکو ڕۆلی لاساییکەرەوەی تورک و فارس دەبینن ئەگەرچی دوژمنی مێژویی یەکتریشن، بۆ ئەمەش کورد پێویستی بەیارمەتی عارەب هەیە ئەگەر بیانەوێت تۆلەیان لێ بستێننەوە .