د. ریبین سوفی
هیچ بۆنەیەکی سیاسی نیە، دەسەڵاتی سیاسی کوردی باسی سەپاندنی مافە دەستووریەکانی خەلکی هەرێمی کوردستانی تیادا نەکات. بەڵام، هەموو مافە دەستووریەکانی گەلی کوردستان لەو بارودۆخە سیاسی و نایاساییەی عێراق و هەرێمی کوردستانی تێدایە هەرگیز ناسەپێنرێت. حکومەتی فیدڕالی بە هیچ شێوەیەک ئامادە نیە، هەندێ لەو مافانە جێبەجێبکات ، چونکە دەسەڵاتی شیعەکان لە ناوڕۆکی ئەو دستوورە فیدڕالیە هەڵگەڕاونەتەوە و حکومەتی هەرێمیش بەتەواوی پابەندی نەبوە.
بیگومان، مافە دەستووریەکانی گەلی کوردستان بەتەواوی دەستەبەر ناکرێ، تاکو لە عێراق و هەرێمی کوردستان دەسەڵاتێکی یاسایی دروست نەکرێت.
لە دەستوری (٢٠٠٥)ی عێراق مافەکانی گەلی کوردستان لەمادەکانی: (١٤٣،١٤٢،١٤١،١٤٠،١٢٦،١٢١،١٢٠،١١٧،١١٥،١٨،٩،٤،٣،١) بەرجەستە بوون. حکومەتی فیدراڵی دەبوو هەموو مادەکان جێبەجێبکات، بەڵام ئەوەی لەبەرژەوەندی دەسەڵاتی شیعە نەبووە نەیکردووە وەك: مادەی (١٤٠) کە گرنگترینیانە دەبوو لەماوەی کەمتر لە سێ ساڵ جێبەجێ بکرایە، کەچی یانزە ساڵ لەو ماوەیش تێپەڕیوە و هەر هیچی لێ جێبەجێ نەکراوە. حکومەتە یەک لەدوای یەکە کانی شیعە، لەوەتەی دەوڵەتی عێراقیان بەتەواوی کەوتۆتە بن دەست، لە فیدڕاڵی هەڵگەڕاونەتەوە. لەبەرئەوە، بڕیاریان داوە دەستوور وەك خۆی جێبەجێ نەکەن و بە ئاراستەی گەڕانەوەی حوکمی مەرکەزی و زاڵکردنی پێکهاتەی شیعە کاربکەن. فیدراڵی واتە دابەشکردنی دەسەڵات و سامان. سەرەتا لە دابەشکردنی دەسەڵات پەشیمان بونەوەو عیراقیان نەکردە فیدراڵی بەمەش مادەکانی(١،٦٥،١١٩ )ی دەستووری پێشێل کرد. هەروەها، مادەکانی (١١١و١١٢)ە کە باسی دابەش کردنی سامان دەکات، تا ئێستا کێشەی لەسەرە و یاسای پێدەرنەچووە. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، پڕەنسیپەکانی، (جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان وسەروەری یاسا و عەدالەت) لە دەوڵەتی عێراق ئاسەوارێکی باشی نیە. ئەوانەش، گرنگتیرین سەرەتاکانی دێموکراتی وفیدرالی و دەستوورین. ئەوانەو زۆر کاری تاکڕەوانەی تری دەسەڵاتی شیعەکان، جێگیری سیاسی لە عێراق نەهێشتوە! بۆیە عێراق هەمیشە لەبەردەم مەترسی و گۆڕانکاری گەورەدایە. لە لایەکیتر، دەسەڵاتی سیاسی هەرێمی کوردستان لە رووی یاساییەوە لەو باشتر نیە، چونکە لەمادەی (١١٠) بڕگەی سێیەم و لە مادەی(١١٤) بڕگەی یەکەمی پێشێلکردوە. سەرەڕای ئەوەش، (٢٨) ساڵە بێ ئەوەی دەستووری هەرێم دابنێ حوکمڕانی دەکا. لە کاتێکدا هەموومان دەزانین کە دەستوور یاسای وەزیفەی حوکمە. سنوور بۆ دەسەڵاتەکان دادەنێ. هەروا، هاوسەنگی لە نێوان دەسەڵات و ئازادیەکان دروست دەکات. لەبەرئەوەیە، لە هەرێمیش نە یاسا سەروەرە، نە دەسەڵاتەکان لەیەکتری جیاکراونەتەوە، نە عەدالەت بەرقەرارە. هەمووی لەسەریەك، ناوەند و هەرێم هەردوکیان پابەندی دەستوور نەبوون، واتە لە هەردوولا دەسەڵاتی یاسایی نیە.
دیارە، کێشەکە هەر لە بەغدا نیە، بەلکو کورد خۆشی کێشەی هەیە، بۆیە ناتوانێ داوای مافەکانی خۆی بکات، چونکە لە هەرێمی کوردستان و عێراق حزب دەور دەبینێ، نەك یاسا، لە ناو حزبیش چەند کەسێك یان بنەماڵەیەك. لە هەرێمی کوردستان سیستمی دوو حزبی سەرەکی هەموو دەسەڵاتێکی سیاسی و ئابوریان بۆ خۆیان قۆرخ کردوە. بەدەرلەوە، لە مەسەلە نەتەوایەتی و نیشتمانیەکان لە ناوەخۆ قەت بایی ئەوەندە تەبا نەبوینە تا بتوانن لە بەغدا کار لەسەر بەرنامەیەکی یەکگرتوو بکەن. بۆ نمونە، کورد دەبوو لە ساڵی (٢٠٠٩) بەدواوە لە ريگای نوێنەرەکانی لە بەغدا لە دادگای باڵای فیدراڵی داوای لەسەر جێبەجێنەکردنی مادەی(١٤٠) تۆماربکردایە، ئەو کاتە لێپرسراوەتی دەکەوتە سەر حکومەتەکانی عێراق. هەروەها، بەیەك ئاراستە لە بەغدا قسەیان لەسەر مافە دەستووریەکانی تر بکردایە نەوەك هەریەکەی لە پێناوی بەرژەوەندی حزبەکەی بە تەنیا رەفتار بکات. بەهەمانشێوە، لە عێراقیش سیستەمی سیاسی لە سیستەمی پەرلەمانی دەرچوە، بۆتە سیستەمی تائیفی دینی. لە جیاتی دامەزراوە سیاسیەکان، حزبە شیعەکان و میلیشیاکان بڕیار لەسەر مەسەلەکان دەدەن. بەهەرحاڵ، لە عێراق وهەرێمی کوردستان، پارتە سیاسیە سەرەکیەکانی کورد و شیعە، دامەزراوە دەستووریەکانی دەوڵەتیان لە باربردوەو ناتوانن وەزیفەی یاسایی خۆیان جێبەجێبکەن.
ئەوەی جێگەی دڵخۆشیە دەسەڵاتی شیعە ئێستا وەك جاران بەبەهێزی نەماون، هەروەك هەرێمی کوردستان شەقام دژیانە. هەڵبژاردنی پێشوەخت لەبەرژەوەندیان نیە. لە لایەکیتر، مستەفا کازمی و چەند دەسەڵاتدارێکی تر، کە عێراق بەڕێوە دەبەن، ئەوانێش تاڕادەیەك بە پشتیوانی ئەمریکا دەیانەوێ حزبەکانی شیعە بێدەسەڵات بکەن. هەڵبژاردنی داهاتووش، دەریدەخات عێراق چی لێدێت، ئەگەر دابەش بوو دەستووریش گۆڕانکاری بەسەردادێ، ئەگەر بەیەکگرتوویی مایەوەو بەرەو دەوڵەتی دەستووری ویاسایی رۆیشت ئەوا دستووری (٢٠٠٥) بۆکورد سودی زۆرە و دەبێ دەستی پێوە بگیرێ، بەمەرجێك کورد لای خۆیەوە دامەزراوەکانی بە یاسایی بکات. بەکورتی، لاواز بوونی دەسەڵاتی شیعە دەرفەتێکی تر بۆ کورد دەڕەخسێنێ، تا شێلگیرانە تر لە جاران پێداگری لەسەر جێبەجێکردنی مافە دەستووریەکانی خۆی بکات.
سۆقرات، فەیلەسوفی یۆنانی، دوو هەزارو چوارسەد ساڵ زیاترە وتویەتی: یاسا نیشانە و بەلگەی بوونی عەقلە. سەد ساڵە عێراق دروستکراوە، دەسەڵاتدارانی سوننەو شیعە بایی ئەوندە عاقل نەبوون بەدەستوورو یاسا حوکمرانی بکەن، تا عێراقیان بەو رۆژە گەیاند کەس حەسودی پێنەبات. دەسەڵاتی سیاسی هەرێمی کوردستانیش، بیستوهەشت سالە وەك سەرانی عێراق هەمان پەتای گوێنەدان بە یاسای گرتوە، بۆیە بەرهەمی خەباتی سەد ساڵی، کە مافە دەستووریەکانی خەلکەکەیەتی لە مەترسی سەپاندندایە. ئەمرۆ، بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخە خراپەی هەرێمی کوردستان، دەبێ تێکڕای پارتە سیاسیەکان بەراستی یەکبگرن و دەستوورێك بۆ هەرێمی کوردستان دابنێن. هاوکات هەمویان بەیەکەوە کار بۆ سەپاندنی مافە دەستووریەکان لە عێراقدا بکەن، ئەگینا بێ هەوڵدانی بەردەوام مافە دەستووریەکان بە ئاسانی ناسەپێنرێن.